مقدمه:
مهمترین رویشگاه بلوط درغرب کشور واقع شده است. رویشگاهی که به استناد مطالعات انجام شده، از 14800 سال قبل تا کنون، شاهد تغییرات فراوان بوده و حدود 5500 سال پیش به جنگلهای بلوط تبدیل شده و به حالت کلیماکس رسیده اند. امروزه در اثر دخل و تصرف های مختلف و عوامل مختلف آب و هوایی، موجودی آن از لحاظ کمی و کیفی شدیداً به مخاطره افتاده است . لذا به خاطر دخل و تصرفهای فراوان میرود تا سیمای طبیعی و اکولوژیک خود را از دست بدهد و کوههای رفیع و سر به فلک کشیده آن ، دچار کمی پوشش گیاهی و فرسودگی و رودخانه های پر آب آن با کمی آب و شرایط نامناسب ، شاهد تغییرات فصلی و بحرانهای ناشی از نامتعادل شدن طبیعت زاگرس را دارد.
لذا در مجموعه حاضر، به ترتیب سیمای،طبیعی، جغرافیایی و اقلیمی زاگرس، تاریخچه جنگلها و وضعیت فعلی جنگلها بیان شده است . آنگاه چون هدف مقایسه جنگلهای بلوط،غرب با جنگلهای کشور و سایر کشورهای جهان می باشد، با ذکر آمار و ارقام،گویا احیاء و تخریب آنها مقايسه گردیده است .تا خواننده به راحتي بتواند موقعیت و شرايط فعلی را دريابد.
در بخش دیگری از کتاب به بیان مهمترین جوامع و تیپ‌های جنگلی زاگرس و تقسیم‌بندی کلی جنگلهای زاگرس پرداخته شده است. در پایان با ذکر عواقب ناشی از بهره برداری های غیراصولی و اینکه برای حفظ احیاء جنگلهای غرب، که از مهمترین گنجینه های طبیعی ایران و جهان است تحت عنوان چکار باید کرد. بحث خاتمه می یابد.
امید آنست که صاحبنظران و مسئولین با راهنمائیهای ارزنده خود ، نگارنده را بیش از پیش از ارشاد فرمایند .
۱ مشخصات کلی سلسله جبال زاگرس
جنگلهای غرب ایران، در طول سلسله جبال زاگرس با طول متوسط ۱۱۵۰ کیلومتر و عرض متوسط ۷۵ کیلومتر از جنوب پیرانشهر (واقع در آذربایجان غربی با طول جغرافیایی ۴۵ درجه و عرض جغرافیایی ۳۶ درجه در جنوب و جنوب شرقی در حوالی میان جنگل در جنوب (شیراز) با حد پایینی ۵۲ درجه و ۳۰ دقیقه طول جغرافیایی و ۲۹ درجه جغرافیایی پایان می یابد .
به عبارت دیگر جنگلهای زاگرس در کل در حد فاصل 5/7 درجه طول جغرافیایی و ۷ درجه عرض جغرافیایی از شمال غربی به سمت جنوب شرقی کشور کشیده شده است.
این سلسله جبال مجموعه پستی و بلندی های منظم و ویژه را در بر گرفته است و بوسیله جلگه های فراوانی از هم جدا شده و زاگرس را به سه بخش شمالی، میانی و جنوبی تقسیم کرده است .
پایین ترین ارتفاع این رشته کوه ۲۰۰ متر و بالاترین آن ۴۴۵۰ متر. از سطح دریا (۲۱) می باشد. رویشگاهی چون زاگرس با این عظمت و این همه تنوع طبیعتاً شرایط ویژه ای را با رستنی های گوناگون به وجود آورده است ، به نحوی که در هر اقلیم یا زیر اقلیم آن ، جوامع یا تیپ هایی متشکل از گونه های خاصی که در نهایت پوشش گیاهی زاگرس را تشکیل داده اند، دیده می شود .
در سطور بعد با یک نگرش کوتاه و تحلیلی از این موضوع سخن خواهد رفت.
- شکلهای شماره 2و3 نمایی ازجنگلهای زاگرس دانه و شاخه زاد تقریبا در غالب مناطق زاگرس بیش از 5 دهه است که زادآوری نه تنها به حداقل رسیده بلکه طبقات قطری پایین تر از 10 سانتیمتر به پایین میزان ممکن در آنها رسیده یا اصلا دیده نمیشوند.
- – آب و هوا
ناحیه غرب ایران حدود یک پنجم تا یک ششم سرزمین ایران را شامل میگردد. به دلیل طولانی بودن این سلسله جبال و واقع شدن آن در طول شمال به جنوب از یکسو و به سبب واقع شدن بین سه اقلیم مختلف خشک ( استپی)در شمال و شمال شرق، بیابانی گرم و خفیف ( صحارا – سندی) در غرب و جنوب غربی و اقلیم نیمه گرمسیری خلیج و عمانی در جنوب ، از طرف دیگر و نیز دارا بودن دره های عمیق با کوهستانهای مرتفع و بهم پیوسته ، دا
رای تیپ های اقلیمی متفاوت با میکرو کلیماهای خاصی است. زیرا ارتفاعات زاگرس، اکثرا در معرض ورزش بادهای غربی زمستانه و سیکلونهای مدیترانه ای قرار گرفته است .
این بادها و سیکلونها ، موجب ریزش بارانهای پاییزی و زمستانی 300-800 درسال می گردند.
از سوی دیگر به دلایل ذیل:
- هر چه از شمال غربی به سمت جنوب شرقی و از غرب به شرق زاگرس حرکت کنیم، نه تنها از میزان بارش ها به استثنای مناطقی از لرستان تا زردکوه می شود، بلکه بیشتر بارش ها به صورت باران صورت می گیرد. حال آنکه در شمال زاگرس، اکثر بارش ها به صورت برف است ، در ضمن زمان بارش ها در اکثر مواقع در فصل غیر رویشی نباتات اتفاق می افتد.
- هرچه از شمال زاگرس به سمت جنوب شرقی حرکت کنیم، از میزان رطوبت و سردی هوا کاسته شده و برمیزان خشکی زمین و گرمای هوا، افزوده می گردد.
- در شمال زاگرس بیشتر اقالیم، نیمه مرطوب با زمستانهای خیلی سرد و آلپی با بارندگی حداکثر تا 800 میلی متر (23) و (21) و در زاگرس میانی با اقالیم نیمه خشک سرد و مدیترانه ای و معتدل با بارندگی حداکثر تا 550 میلی متر به استثنای مناطقی از لرستان تا زرد کوه که به دلیل مرتفع بودن، آن ها دارای بارندگی بیش از 800 میلی متر است. در زاگرس جنوبی با اقالیم نیمه خشک معتدل تا خشک و در حاشیه جنوب غربی با اقالیم بیابانی گرم و خفیف و بیابانی گرم با بارندگی کمتر می شود.
- به دلیل واقع شدن زاگرس بین سه اقلیم خشک و گرمتر در شرق، جنوب و جنوب غربی ، دخل و تصرف های زیاد ناشی از بهره برداری های بی رویه در زاگرس میانی و جنوبی، نه تنها شاهد ورود گونه های مهاجم و بیابانی به داخل این جنگل ها هستیم ، بلکه ادامه این گونه تخریب ها در حاشیه و مناطق هم مرز، لکه هایی با پوشش تغییر یافته پدید می آیند و در طویل مدت به هم پیوسته و حاشیه ای را در اطراف زاگرس ایجاد می کنند و با توسعه و گسترش آن ، بقیه مناطق زاگرس نیز تحت تأثیر قرار می گیرند. و اینده خطرناکی را به بار خواهند آورد. متأسفانه این گونه پیامد های ناهنجار، امروزه به صورت لکه هائی کوچک در جنگل های زاگرس دیده می شوند .
- با توجه به حادث شدن خشکسالیهای چند ساله، اخیر، پراکنش نامناسب بارش ها و تا حدودی کاهش کمی آن ،همراه و هم زمان با دخل و تصرف های نامعقول انسان و دام و از همه مهمتر افزایش،جمعیت و محدود بودن امکانات موجود، روند نامساعد شدن شرایط جوی را تسریع کرده و مشکلات عدیده و ممتدی را به دنبال خواهند داشت .
شکلهای شماره 5 و 6 بهره برداری از شاخه و برگ درختان بلوط شیوه ای متداول در جنگلهای زاگرس شمالی
به عنوان نمونه می توان به پوشش درختی و بوته زارهای گرمسیری در جنوب غربی و درختان و بوته زارهای مقاوم در برابر خشکی و سرما را در قسمت شرقی ، زاگرس جنوبی ذکر کرد. این دو پوشش در جنوب شیراز (۱۹) هم مرز گشته و با گونه هایی چون Zizyphus spina christi ، Zizyphus nummularia که اولی گونه ای از عناصر سودانی دکانی و دومی از جامعه گرمسیری و خلیج عمانی است ، همراه آن گونه هایی چون . Alhagi camelorum, capparis spinosa, Euphorbia .Astragalus sp و غیره می پوشانند دربعضی نقاط چون حوالی گچساران جای ،جامعه های نباتی Pistacio-Amygdaletum را گونه هایی
شکلهای 7 تا 9 بخشی از روشهای متداول بهره برداری ساکنان در جنگلهای زاگرس کشت غلات در زیر اشکوب( قطع چوب و بوته های گون جهت تعلیف دام در زمستان 9
(19) چون Ziziphus sp پر کرده است .
بنابراین این نتیجه حاصل می شود که بهم خوردن سیکل اکولوژیک غرب ،از زمانی که دستخوش تغییر و تحول گشته است ، زمینه لازم را برای عواقب ناشی از آن فراهم کرده است و این امر هشداری است که الزامی به تعمق و دوراندیشی در استفاده از این منابع خدادادی را مطرح می کند. باید با خطرات ناشی از آن که اثرات سویی بر روی حیات ادمیان و کلیه موجودات زنده خواهد داشت ، آگاه شد. چرا که این سلسله جبال عظیم به رغم ارزش واهمیت والایی که در تامین معیشت ساکنان خود دارد، سرچشمه حیات بسیاری از نقاط مهم کشور و سرچشمه رودخانه های فراوانی است که مهمترین آنها عبارتند از:
حوزه آبخیز زاب کوچک در غرب به طول 155 کیلومتر است (7) که از شمال پیرانشهر تا مرز ایران و عراق ادامه دارد و در نهایت به دجله درعراق می ریزد.
حوزه سیروان ، این حوزه از ارتفاعات سنقر و قروه آغاز می شود و بعد از طی 213 کیلومتر به رودخانه دیاله (21) در عراق می.ریزد.
حوزه سفید رود، این حوزه از ارتفاعات دیواندره در کردستان با نام نثاره، قزل اوزن آغاز می شود و پس از طی ۷۶۵ کیلومتر (۲۱) به دریاچه خزر می ریزد .
حوزه خلیج فارس،(کرخه) این حوزه از ارتفاعات گردنه مروارید کردستان. به سمت جنوب آغاز می شود و کرخه با ۷۵۵ کیلومتر طول به هورالعظیم و دز با طول ۵۱۵ کیلومتر و رود سیمره از کرمانشاه به کارون و هندیجان با ۴۸۸ کیلومتر به خلیج فارس می ریزند.
2 – تاریخچه جنگلهای بلوط زاگرس
نتیجه مطالعاتی که توسط رایت و دیگران (14) در زمینه گرده شناسی در غرب ایران انجام شده است، تغییرات پوشش گیاهی غرب ایران را در منطقه زاگرس از 14800 سال پیش به شیوه تعیین شده در این مطالعات انجام داده است.
حفاری در زمینه رسوبات دریاچه زریبار مریوان در استان کردستان تا عمق ۱۷ متری انجام شده و با جدا کردن دانه های گرده گیاهان مختلف مانند درختان ، درختچه ها، بوته ها و گیاهان علفی از قبیل اسفناجیان ، بارهنگ و مرکبان و گندمیان به دست آمده است، به شرح زیرند.
۱- در اواخردوره پلئستوسن پوشش گیاهی منطقه زاگرس استپ درمنه زار بوده است.
۲- در حدود سیزده هزار سال پیش، استپب مزبور به ساوان (شامل بلوط و پسته) تبدیل شده است.
3 – در حدود پنج هزار و پانصد (5500 ) سال پیش ساوان به جنگلهای بلوط تبدیل شده است و عامل تغییرات اخیر را، تقلیل درجه حرارت یا زیاد شدن بارشهای آسمانی باید دانست (1963 van-zeist et all)) .
- – وضعیت فعلی جنگلهای بلوط زاگرس
برای اینکه به توان وضعیت فعلی جنگلهای بلوط زاگرس را به طور بسیار مفید خلاصه کرد و همزمان با مقایسه وضعیت این جنگلها با دیگر جنگلهای کشور و بعضی مناطق انتخابی دنیا به عمل اورد ه ، در زیر مساحت و مشخصات کلی جنگلها آمار و اطلاعات لازم ارائه می شود .
1-3- مساحت جنگها
هنوز ارزیابی کاملی که بیانگر وضعیت و حتی مساحت این جنگلها باشد، انجام نشده است. ، بنابراین مساحت آن از ۲۰ سال گذشته تا امروز، دستخوش تغییر و تحولات فراوانی شده است . در هر حال بر طبق آمار رسمی منتشر شده در کتابچه توسعه کشاورزی برنامه پنج ساله (15) مساحت جنگلها 2/5 میلیون هکتار (جدول شماره 1) و بر اساس سطح آخرین آمار چند سال (4-3) بعد از آمار قبلی آنرا حدود 5/3 میلیون (36) هکتار طرح می کنند و پروفسور تربوگو ( 39) سطح جنگلها را در سال 1970 معادل 3 میلیون هکتار و دکتر محمدی معاون دفتر فنی جنگلهای سازمان آنرا برابر 000/850/2 هکتار (34) تخمین زده اند.
مهمترین استانهای دارای جنگل در زاگرس
به طور کلی جنگلها ی زاگرس از شمال غربی به طرف جنوب شرقی در استانهای آذربایجان غربی ، کردستان ، کرمانشاه ، ایلام ، لرستان ، خوزستان ، چهار محال و بختیاری ، کهکیلویه و بویر احمد و فارس را در بر میگیرند.
به طور کلی به رغم کیفیت نامناسب و پایین آنها ، به دلیل بهره برداریهای شدید و بی رویه بر مبنای 5/3 میلیون هکتار) هنوز 4/9 درصد سطح غرب کشور را جنگل پوشانده و در مقایسه با متوسط 4/7 درصد جنگل در سطح کشور قابل توجه است. (هر چند سطح جنگل کشور در گذشته بین 11 تا 18 درصد (26 و۳۷) بوده است. این در حالی است که از 4/12 میلیون هکتار جنگل کشور فقط 9/1 میلیون هکتار آنرا جنگلهای انبوه و تجاری پوشانده ( 37) و بقیه آنرا جنگلهای مخروبه و تنک تشکیل می دهند.
با این حال صرفنظر از خوزستان و آذربایجان غربی که دارای کمترین (4/5 درصد) درصد پوشش جنگلی در زاگرس است بالاترین درصد آن به کهکیلویه و بویراحمد است 47 درصد می باشد.
جدول شماره :1 پراکنش ، مساحت و درصد جنگل در زاگرس ( مأخذ برنامه 5 ساله توسعه کشاورزی (18) را نشان می دهد.
| ردیف | نام استان | مساحت بر مبنای 2/5 میلیون هکتار | درصد | مساحت بر مبنای 3 و 5 میلیون هکتار | درصد |
| 1
|
آذربایجان غربی | 000/200 | |||
| 2 | کردستان | 000/500* | |||
| 3 | کرمانشاه | 000/600 | |||
| 4 | ایلام | 000/500 | |||
| 5 | لرستان | 000/750 | |||
| 6 | خوزستان | 000/100 | |||
| 7 | چهار محال و بختیاری | 000/300 | |||
| 8 | کهکیلویه و بویر احمد | 000/750 | |||
| 9 | فارس | 000/500/1 | |||
| جمع | 000/200/5 | 14% | 000/500/3 | 4/9% | |
- مساحت جنگل در استان کردستان طبق بررسی های بعدی کاهش یافته است.
جدول شماره 1 مهمترین استانهای دارای جنگل در سلسله جبال زاگرس ایران
بنابراین برای مقایسه سطح و نسبت جنگل ایران با سایر کشورهای جهان (۳۸) و (۳۷) به ذکر چند مثال جدول شماره (۲) بسنده میکنیم همان طور که میبینیم بالاترین. سطح جنگل در سورینام ،گویان ،زئیر و ژاپن، کمترین آن در لیبی ،الجزایر، نیجریه به چشم می خورد.
نکته قابل توجه اینکه : 85 درصد از جنگلهای کشورمان ایران را جنگلهای باز و تنک و غیر اقتصادی ، اما به دلایل متنوع اثرات فوق العاده زیاد مادی و معنوی مانند تامین منابع آبی مهمترین رودخانه های کشورکه به دریای خزر ، خلیج فارس و ارومیه … می ریزند ، تامین کننده مایحتاج ساکنان زاگرس و بخشی از استانهای همجوار و تامین گوشت و لبنیات کشور را دارد.
چگونگی تهیه کتاب
برای تهیه کتاب می توانید به ادرس روبرو بخش انتشارات موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور مراجعه یا ارتباط برقرار نمایید.