مقایسه کشاورزی ایران با استرالیا، کانادا و هلند

مقایسه کشاورزی ایران با استرالیا، کانادا و هلند

( انقلاب سبز یا ورشکستگی منابع)

از: محمد فتاحی، محقق و پژوهشگر جنگل‌های زاگرس

تابستان ۱۴۰۴

 مقدمه

کشاورزی، ستون فقرات اقتصاد و امنیت غذایی هر کشوری بوده و نقشی اساسی در توسعه پایدار را ایفا می‌نمایند. ایران با مساحت ۱٫۶۴۸ میلیون کیلومتر مربع و جمعیتی بیش از ۸۵ میلیون نفر (تا سال ۱۴۰۴)، از نظر منابع طبیعی و نیروی انسانی پتانسیل بسیار بالایی دارند. با این حال، چالش‌هایی نظیر بحران آب، فرونشست اراضی، کیفیت پایین محصولات، و سیاست‌گذاری‌های ناکارآمد، کشاورزی ایران را از رقبای جهانی مانند استرالیا ، کانادا  و هلند عقب نگه داشته است. تولید کشاورزی ایران (۱۰۳ میلیون تن در سال ۱۳۹۳)  و در سال زراعی 1402-  1401  برابر با 83.78 میلیون تن با کیفیت متوسط و صادرات محدود (7تا۵٫۶ میلیارد دلار ) در مقایسه با استرالیا (۵۰ میلیون تن، ۴۰ میلیارد دلار صادرات)، کانادا (۹۰ میلیون تن، ۵۰ میلیارد دلار صادرات) و هلند (۲۰ میلیون تن، ۱۰۰ میلیارد دلار صادرات) از نظر بهره‌وری و تأثیر جهانی ضعیف عمل کرده است. این مقاله با مقایسه متغیرهای کلیدی نظیر مساحت اراضی، جمعیت، تولیدات، کیفیت، صادرات، مدیریت منابع آب و خاک، آموزش و تحقیقات، و سیاست‌گذاری‌ها، به تحلیل دلایل عقب‌ماندگی ایران پرداخته  وبا  ارائه راه‌حل‌های ملی و بین‌المللی برای دستیابی به کشاورزی پایدارتر می‌پردازند. از طرفی سالهاست که خشکسالی و تغییرات اقلیمی اثرات منفی بر جای گذاشته است .  ضمننا کشاورزی ایران بیشتر بر پایه سنتی بنا نهاده شده، نقش تحریم ها و  کمبود تکنولوژیهای مدرن تولیدات ما را  ضعیف تر کرده است. در حالیکه  کشاورزی در کشورهای یشرفته  متناسب با فناوری های روز دیجیتالی تر شده اند و همین امر نه تنها باعث کیفیت بهتر تولیدات شده ، بلکه  بهتر می تواند در بازارهای رقابتی عرض اندام نمایند. از طرفی امار و اطلاعات به روز در ایران کمتر دردسترس بوده و گاها مقایسات را با مشکلاتی مواجه می سازند.  

دانش و فناوری کشاورزی

در ایران سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی (AREEO)  فعالیت‌های تحقیقاتی را هدایت می‌نمایند، اما انتقال دانش به مزارع به دلیل ضعف یا کمبود مطالعات انجام شده در بعضی موسسات ان یا عدم هماهنگی های لازم  با محدودیت هایی مواجه بوده است. فناوری‌های مدرن مانند کشاورزی دقیق یا پهپادها به دلیل هزینه‌های بالا و کمبود زیرساخت ها وارتباط کمتر با مجامع بین المللی یا کمبود اعتبارات لازم  به‌صورت محدود استفاده می‌شوند، لذا روش‌های سنتی غالب هستند.

در استرالیا ،مراکز تحقیقاتی مانند CSIRO با فناوری‌های پیشرفته (آبیاری هوشمند، حسگرهای خاک) کشاورزی پایدار را در مناطق خشک تقویت کرده‌اند.  در کانادا ،دانشگاه‌های برتر مانند گلف با سرمایه‌گذاری در بیوتکنولوژی و کشاورزی ارگانیک، کانادا را به پیشرو در تولیدات کشاورزی تبدیل کرده‌اند و در هلند،دانشگاه واگنینگن (رتبه اول جهانی در کشاورزی،) با تمرکز بر کشاورزی گلخانه‌ای و هوش مصنوعی، هلند را در صدر نوآوری‌های کشاورزی قرار داده است.

درجدول شماره 1 مقایسه دانش و فناوری کشاورزی در 4 کشور مورد مقایسه را مشاهده می نمایید می بینید نقش  دانشگاهها و مراکز تحقیقاتی چگونه در بکارگیری فناوریهای کلیدی، سطح انتقال دانش به مزارع را انتقال داده  وباعث پیشرفت شده اند.

 

جدول ۱: مقایسه دانش و فناوری کشاورزی

۲. نیروی انسانی و مهندسان کشاورزی

در ایران حدود ۴٫۵ میلیون نفر (۱۷٫۶٪ نیروی کار) در کشاورزی مشغول به کار هستند،و مهندسان عمدتاً در نقش‌های اداری و سرکشی های محدود فعالیت دارند  و ارتباط کمی با مزارع  بصورت مستقیم و مداوم دارند.

در استرالیا، تنها ۲٫۶٪ نیروی کار (۳۲۵,۰۰۰ نفر) با آموزش‌های عملی و فناوری پیشرفته در مزارع حضور دارند.

در کانادا ، حدود ۲٪ نیروی کار (۳۰۰,۰۰۰ نفر) با آموزش‌های تخصصی در مزارع و تحقیقات میدانی فعالیت می‌کنند و در هلند ،کمتر از ۲٪ نیروی کار (۱۸۰,۰۰۰ نفر) با بهره‌وری بالا در مزارع گلخانه‌ای و پروژه‌های نوآورانه مشغول‌هستند .

در جدول شماره 2 مقایسه نیروی انسانی و مهندسان کشاورزی  را می بینید

جدول شماره 2 مقایسه نیروی انسانی و مهندسان کشاورزی  در ایران و سایر کشورها

برای مقایسه بهتر جدول شماره 2.1 یک مقایسه بین ایران و چند کشور تهیه شده است و نتایج ان را می توان چنین بیان کرد .

• ایران نسبت به استرالیا 14 برابر نیروی انسانی بیشتر،یا نیروی انسانی استرالیا حدود 7.2 درصد ایران است ولی بهره وری هر کارگر درسال  در ایران  دلار 11111حدود  ولی در استرالیا 100000 دلار است
• ایران نسبت به کانادا 5   برابر نیروی انسانی بیشتر،یا نیروی انسانی  کانادا  حدود 4.4 درصد ایران است ولی بهره وری هر کارگر در کانادا 150000 دلاراست
• ایران نسبت به هلند 25 برابر نیروی انسانی بیشتر، یا نیروی انسانی هلند  حدود 4 درصد ایران است ولی بهره وری هر کارگر در هلند556 555 دلاراست.

جدول 2.1 جدول مقایسه نیروی انسانی و بهره وری تقریبی .

۳. تجهیزات و مکانیزاسیون

در ایران ،تجهیزات کشاورزی اغلب قدیمی و ناکارآمد هستند. سیستم‌های آبیاری مدرن مانند قطره‌ای، مدیریت دیجیتال مزرعه، و روبات‌ها به دلیل هزینه‌های بالا محدود هستند. دراسترالیا، ماشین‌آلات پیشرفته و سیستم‌های آبیاری دقیق، بهره‌وری را در مناطق خشک افزایش داده‌اند. درکانادا استفاده از ماشین‌آلات مدرن و سیستم‌های دیجیتال، بهره‌وری را تقویت کرده است و در هلند، روبات‌های کشاورزی و گلخانه‌های هوشمند، هلند را به الگویی در اتوماسیون کشاورزی تبدیل کرده‌اند.

۴. ابتکارات و خلاقیت‌ها

در ایران،ابتکاراتی مانند الگوی کشت و کشاورزی قراردادی به دلیل کمبود بودجه و ناهماهنگی موفقیت محدودی داشته‌اند. در استرالیا،  توسعه بذرهای مقاوم به خشکسالی و مدیریت پسماندهای کشاورزی از ابتکارات برجسته است. درکانادا، تمرکز بر تولید ارگانیک و بیوتکنولوژی، نوآوری را تقویت کرده است و در هلند، کشاورزی دایره‌ای و سیستم‌های هیدروپونیک، نمونه‌های برجسته خلاقیت هستند.

۵. مدیریت منابع (آب، خاک، هوا)

در ایران،مصرف ۹۰٪ منابع آب در کشاورزی، فرسایش خاک، و آلودگی ناشی از سموم،  اراضی کشاورزی و منابع طبیعی را به خطر انداخته است. فرونشست اراضی به دلیل برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی شدت یافته و بدترین رتبه های جهانی را دارا است. در استرالیا، مدیریت دقیق  آب با سیستم‌های بازیافت و کاهش فرسایش خاک، پایداری را تضمین کرده است. در کانادا، برنامه‌های حفاظت از خاک و نظارت بر کیفیت هوا،  اراضی کشاورزی و منابع طبیعی را حفظ می‌کنند ودر هلند، مدیریت پیشرفته آب و خاک با استانداردهای زیست‌محیطی سخت‌گیرانه، هلند را به الگویی جهانی تبدیل کرده است.

شکل شماره 2 تصاویری از کشاورزی مدرن در کشورهای مورد مطالعه 

 ۶. تولیدات کمی و کیفی

در ایران ،تولید سالانه ۱۰۳ میلیون تن (۱۳۹۳) با کیفیت متوسط به دلیل استفاده از سموم غیراستاندارد و ضعف در فرآیندهای پس از برداشت را دارد. دراسترالیا ،تولید ۵۰ میلیون تن با کیفیت بالا، مناسب برای صادرات (۴۰ میلیارد دلار).  درکانادا، تولید ۹۰ میلیون تن با کیفیت بالا، به‌ویژه در محصولات ارگانیک و در هلند: تولید ۲۰ میلیون تن با بهره‌وری بالا در واحد سطح و صادرات ۱۰۰ میلیارد دلاری برقرار است .

در  جدول شماره 3 مقایسه تولیدات و مدیریت منابع  به  تولید سالیانه ، کیفیت محصولات و مدیریت منابع و نهایتا به میزان صادرات  پرداخته شده است.

کشور	تولید سالانه (میلیون تن)	کیفیت محصولات	مدیریت منابع (آب، خاک، هوا)	صادرات(میلیارد دلار)
ایران	103 ( 1393)	متوسط-پایین	ناکارآمد	۵٫۶ (۱۳۹۴)
استرالیا	50	بالا	پیشرفته	40
کانادا	90	بالا	پیشرفته	50
هلند	20	بسیار بالا	بسیارپیشرفته	100

جدول شماره 3 مقایسه تولیدات و مدیریت منابع

۷. مساحت، جمعیت و اراضی کشاورزی

مساحت ایران  ۱٫۶۴۸ میلیون کیلومتر مربع، اراضی کشاورزی ۱۹ میلیون هکتار (۱۱٫۵٪ مساحت کل)، سرانه اراضی ۰٫۲۳ هکتار به ازای هر نفر (جمعیت ۸۵ میلیون). تنها ۱۰٫۵٪ اراضی کیفیت خوب دارند.  دراسترالیا ،مساحت ۷٫۶۹۲ میلیون کیلومتر مربع، اراضی کشاورزی ۳۷۱ میلیون هکتار (۴۸٪)، سرانه ۱۴٫۳ هکتار (جمعیت ۲۶ میلیون).  درکانادا، مساحت ۹٫۹۸۴ میلیون کیلومتر مربع، اراضی کشاورزی ۶۴٫۸ میلیون هکتار (۶٫۵٪)، سرانه ۱٫۶۲ هکتار (جمعیت ۴۰ میلیون) و در هلند،  مساحت ۴۱٫۵۴۳ کیلومتر مربع، اراضی کشاورزی ۱٫۸ میلیون هکتار (۴۳٪)، سرانه ۰٫۱ هکتار (جمعیت ۱۷٫۸ میلیون نفر) است.

درجدول شماره 4 مقایسه مساحت ، اراضی کشاورزی و درصد ان  ، جمعیت  و سرانه اراضی به ازای هر نفر ذکر شده است. واقعیت ان است  بجز در هلند که سرانه کمتری نسبت به ایران دارد در سایر کشورها سرانه اراضی بالاتر است.  بنابراین مدیریت ناکارامد منابع می تواند این سرانه اراضی را در بلندمدت با مشکلات عدیده مواجه سازند، منابعی که قابل جایگزین نیستند و با وخامت بیشتر انها تامین مواد و امنیت غذایی را با مشکلات غیر قابل جبران مواجه می سازند.

کشور	مساحت کل (km²)	اراضی کشاورزی (میلیون هکتار)	درصد اراضی کشاورزی	جمعیت (میلیون)	سرانه اراضی (هکتار/نفر)
ایران	۱,۶۴۸,۱۹۵	19	11.5%	85	۰٫۲۳
استرالیا	۷,۶۹۲,۰۲۴	۳۷۱	۴۸٪	26	۱۴٫۳
کانادا	۹,۹۸۴,۶۷۰	۶۴٫۸	۶٫۵٪	40	۱٫۶۲
هلند	۴۱,۵۴۳	۱٫۸	۴۳٪	۱۷٫۸	۰٫۱

جدول شماره 4 مقایسه مساحت ، اراضی کشاورزی و جمعیت

۸. تأثیر محصولات کشاورزی بر بازارهای جهانی

در ایران ،تولید ۱۰۳ میلیون تن با رتبه‌های جهانی در پسته (اول)، زعفران (اول)، خرما (سوم)، و هندوانه (دوم). صادرات کشاورزی (~۳۰٪ صادرات غیرنفتی) به دلیل تحریم‌ها و کیفیت پایین محدود است. دراسترالیا ،تولید ۵۰ میلیون تن با صادرات ۴۰ میلیارد دلاری (گندم، گوشت، پشم) و تأثیر قوی در بازارهای آسیا و اقیانوسیه.  درکانادا، تولید ۹۰ میلیون تن با صادرات ۵۰ میلیارد دلاری (گندم، کانولا، گوشت) و تأثیر قابل‌توجه در بازارهای جهانی و در هلند تولید ۲۰ میلیون تن با صادرات ۱۰۰ میلیارد دلاری (گل، لبنیات، سبزیجات) و تأثیر جهانی به دلیل ارزش بالای محصولات وجود دارند.

۹. استفاده از آب فاضلاب

درایران ،استفاده از فاضلاب تصفیه‌نشده در کشاورزی (مانند سبزیجات و گندم) به دلیل کمبود آب رایج است، اما فاضلاب تصفیه‌نشده کیفیت آب و سلامت عمومی را تهدید می‌کنند. دراسترالیا ،سیستم‌های بازیافت فاضلاب پیشرفته برای محصولات زراعی و پنبه استفاده می‌شوند. درکانادا، استفاده از فاضلاب محدود به پروژه‌های آزمایشی برای محصولات غیرخوراکی است و در هلند، فاضلاب تصفیه‌شده در سیستم‌های بسته هیدروپونیک برای گل و سبزیجات به کار می‌روند.

در جدول شماره 5 مقایسه استفاده از آب فاضلاب  در کشورهای مورد مطالعه مورد توجه قرار گرفته است بجز ایران در سایر کشورها  غالبا از اب فاضلابهای تصفیه شده استفاده شده است در حالیکه در ایران بصورت مهار نشده همچنان ادامه دارد. آنهم برای سبزیجات خوراکی با مواد که در زیر به انها اشاره خواهدشد.

کشور	استفاده از فاضلاب	محصولات اصلی	مدیریت فاضلاب
ایران	محدود، تصفیه‌نشده	سبزیجات، گندم	ضعیف
استرالیا	رایج، تصفیه‌شده	پنبه، گندم	پیشرفته
کانادا	محدود، آزمایشی	علوفه	پیشرفته
هلند	گسترده، تصفیه‌شده	گل، سبزیجات	بسیارپیشرفته

جدولشماره  ۵ مقایسه استفاده از آب فاضلاب 

مسایل و مشکلات استفاده از اب فاضلاب

استفاده از فاضلاب تصفیه‌نشده در کشاورزی، به‌ویژه در جنوب تهران، ورامین و اطراف اصفهان، به دلیل کمبود آب و نبود زیرساخت‌های تصفیه مناسب، پیش از دوره ریاست جمهوری احمدی‌نژاد نیز رایج بود. در ابتدای دولت ایشان، تلاش‌هایی برای ممنوعیت این روش با تخصیص بودجه و نظارت انجام گرفت و برای حدود یک تا دو سال در مناطقی مانند جنوب تهران محدود شد. با این حال، این اقدامات به دلیل نبود برنامه‌ریزی منسجم، تحریم‌های بین‌المللی، فشارهای اقتصادی و انتخاب مدیران غیرمتخصص پایدار نماند. ادامه استفاده از فاضلاب تصفیه‌نشده، خطراتی مانند آلودگی محصولات به پاتوژن‌ها و فلزات سنگین را به دنبال داشته و امنیت غذایی را تهدید کرده و خواهند کرد. از منظر امنیت ملی، وابستگی به این روش غیرپایدار، ایران را در برابر بحران‌های غذایی و زیست‌محیطی آسیب‌پذیر کرده و آلودگی خاک و آب‌های زیرزمینی اثرات بلندمدتی بر پایداری کشاورزی خواهند  گذاشت. برای جلوگیری از تکرار این مشکلات، سرمایه‌گذاری در تصفیه‌خانه‌های مدرن، آموزش کشاورزان و نظارت دقیق بر منابع آبی ضروری است.

• یپامدهای نظارت ناکافی برای امنیت غذایی و ملی، نبود نظارت مؤثر بر استفاده از فاضلاب تصفیه‌نشده در کشاورزی، پیامدهای جدی برای سلامت عمومی، امنیت غذایی، و حتی امنیت ملی دارند که عبارتند از:.
• خطرات بهداشتی: سبزیجات آبیاری‌شده با فاضلاب تصفیه‌نشده می‌توانند حاوی باکتری‌های بیماری‌زا (مانند ای‌کولای)، فلزات سنگین (مانند سرب و کادمیوم)، و مواد شیمیایی باشند که خطر بیماری‌های گوارشی، عفونی، و حتی سرطان را افزایش می‌دهند . این موضوع به‌ویژه برای سبزیجات خام که مستقیماً مصرف می‌شوند، نگران‌کننده است.
• تهدید امنیت غذایی: آلودگی محصولات کشاورزی اعتماد عمومی به تولیدات داخلی را کاهش داده و می‌تواند تقاضا برای محصولات ایرانی را در بازارهای داخلی و بین‌المللی کم نمایند. این امر به وابستگی بیشتر به واردات غذا منجر می‌شود، که در شرایط تحریم‌ها تهدیدی برای امنیت غذایی است.
• پیامدهای زیست‌محیطی و ملی: آلودگی خاک و آب‌های زیرزمینی ناشی از فاضلاب تصفیه‌نشده، کشاورزی پایدار را در بلندمدت تهدید می نمایند. این موضوع می‌تواند منابع طبیعی کشور را تخریب کرده و در شرایط بحران آب، امنیت ملی را به خطر بیندازد، زیرا تولید غذا به منابع آب و خاک سالم وابسته است.

۱۰. دانشگاه‌ها و تولیدات علمی

ایران ،۴۰ دانشکده کشاورزی (دانشگاه تهران، تبریز….) با ۱۲۰۹ مقاله داخلی و ۱۰۰۱ مقاله بین‌المللی (تا ۱۴۰۲)، اما تأثیرگذاری علمی پایین است. دراسترالیا ،۱۵ دانشگاه (ملبورن، کوئینزلند…) با مقالات باکیفیت و تأثیرگذاری بالا.  درکانادا دانشگاه (گلف، ساسکاچوان…) با تولیدات علمی در بیوتکنولوژی و کشاورزی ارگانیک و در هلند۵ دانشگاه با دانشگاه واگنینگن (رتبه اول جهانی) و هزاران مقاله با اثرگذاری بالا دیده می شوند.

در جدول شماره 6 مقایسه دانشگاه‌ها و تولیدات علمی  ایران با سایر کشورها را می بینید .

کشور	تعداد دانشگاه‌ها	دانشگاه‌های برجسته	تولیدات علمی (مقالات/سال)	تأثیرگذاری علمی
ایران	40	تهران، تبریز	۱۲۰۹داخلی،۱۰۰۱ بین‌المللی	متوسط
استرالیا	15	ملبورن، کوئینزلند	صدها مقاله با کیفیت بالا	بالا
کانادا	12	گلف، ساسکاچوان	صدها مقاله با کیفیت بالا	بالا
هلند	5	واگنینگن	هزاران مقاله با کیفیت بالا	بسیار بالا

جدول شماره  ۶ مقایسه دانشگاه‌ها و تولیدات علمی

نتایج جدول شماره 6 :

• ایران با 40 دانشگاه یا دانشکده کشاورزی، بیش از مجموع دانشگاه‌های استرالیا (15)، کانادا (12)، و هلند (5) دانشگاه دارند، اما تأثیرگذاری علمی آنها در سطح کم تا متوسط  وبیشتر  به کمیت‌گرایی محدود شده است.
• تولیدات علمی کشورهای پیشرفته به دلیل تمرکز بر کیفیت، آموزش‌های کاربردی، و همکاری با صنعت، به بهره‌وری بالای کشاورزی منجر شده، در حالی که ایران به دلیل مدرک‌گرایی و ضعف در تحقیقات کاربردی و عدم توان با صنایع مربوطه  عقب مانده است.
• دلایل اصلی این وضعیت شامل آموزش‌های غیرکاربردی، کمبود بودجه تحقیقاتی، ضعف مدیریت وزارتخانه‌ها، تحریم‌ها، و نبود ارتباط بین دانشگاه و صنعت است.
• ضعف نظارت بر کشاورزی، مانند استفاده از فاضلاب تصفیه‌نشده، نتیجه مستقیم ناتوانی دانشگاه‌ها در ارائه راهکارهای علمی و عدم انتقال دانش به سیاست‌گذاری است.
• برای بهبود، ایران باید بر تحقیقات کاربردی، همکاری دانشگاه و صنعت، و استانداردسازی آموزش‌ها تمرکز نمایند تا کشاورزی پایدار و امنیت غذایی تضمین شوند.

پیامدها:

ییامدهای این وضعیت برای کشاورزی و نظارت ضعف تأثیرگذاری علمی دانشگاه‌های ایران مستقیماً بر مسائل کشاورزی،  اثر گذاشته است. در حالی که کشورهای هلند، استرالیا، و کانادا از تحقیقات دانشگاهی خود برای توسعه فناوری‌های تصفیه فاضلاب، آبیاری پایدار، و نظارت بر کیفیت محصولات استفاده می‌کنند، ایران به دلیل ضعف در تحقیقات کاربردی و نظارت، همچنان با مشکلاتی مانند آلودگی محصولات کشاورزی، پلاسیدگی سریع بعضی محصولات … مواجه است. این موضوع امنیت غذایی و سلامت عمومی را تهدید ‌ می نمایند و در بلندمدت، پایداری منابع طبیعی را به خطر می‌اندازند.

پیشنهادات لازم :

• برای رفع این مشکلات، باید برنامه‌های آموزشی دانشگاه‌ها را به سمت فناوری‌های مدرن و مسائل واقعی کشاورزی هدایت شوند.
• بودجه تحقیقات کاربردی را افزایش دهند و از منابع نفتی به‌صورت هدفمند استفاده گردد.
• همکاری و هماهنگی ها بین دانشگاه‌ها، وزارت جهاد کشاورزی، و سازمان محیط‌زیست و صنعت  تقویت گردند.
• نظارت بر کیفیت تحقیقات و محصولات کشاورزی مطابق با استانداردهای بین‌المللی (مانند HACCP) بهبود یابند.

 ۱۱. انتخاب وزیر کشاورزی

در ایران ،انتخاب سیاسی و از بالا به پایین، بدون تأکید بر شایستگی علمی  ، دراسترالیا ،انتخاب پارلمانی با تمرکز بر تجربه مدیریتی و کشاورزی، درکانادا،  انتخاب شایسته‌سالار با تأکید بر تخصص در کشاورزی و محیط زیست و  در هلند، انتخاب علمی و پارلمانی با تأکید بر پایداری و نوآوری حاکم است .

مقایسه فرایند انتخاب وزیر کشاوزی :

مقایسه‌ای بین فرایند انتخاب وزرای کشاورزی در ایران، استرالیا، کانادا، و هلند نشان  می‌دهند ، تفاوت‌های اساسی در معیارها و شفافیت این فرایند وجود دارند. ایران با فرایند انتخاب سیاسی و از بالا به پایین، معیارهای مبتنی بر روابط سیاسی، و شفافیت پایین در مقایسه با کشورهای دیگر که از روش‌های پارلمانی و شایسته‌سالاری  با معیارهای تخصصی و شفافیت بالا یا بسیار بالا استفاده می‌کنند، عملکرد ضعیفی دارند. این موضوع اثرات منفی بر مدیریت کشاورزی، از جمله نظارت ها داشته و پیامدهایی برای امنیت غذایی و ملی به دنبال دارند. به عنوان نمونه در مرکز تحقیقات بین المللی  برنج در جنوب شرقی آسیا یک المانی با گزینش از بین چندین ده نفر متقاضی در سطح جهان صرفا بر مبنای دانش  روز و عملکردهای مفید ان گزینش شده و توانستند در یک برنامه میان مدت تا بلند مدت تحولی شگرف در جنوب شرقی اسیارا به همراه اورند. ضمننا بهترین حقوق و پاداش هابا اعتبارات مناسب  و بهترین تجهیزات و امکانات برای محققان ان فراهم  شده د ( به نقل از دکتر حسن توفیقی  معاون وزیر جهاد کشاورزی دهه 70 شمسی ) تا مرکز به پویایی لازم برسند و نهایتا باعث افزایش تولید برنج در جنوب شرقی آسیا گردید.

مهمترین  نکات کلیدی، پیامدها، و پیشنهادات برای بهبود عبارتند از:

مهمترین نکات کلیدی

معیارهای غیرتخصصی در ایران ،در ایران، معیارهای انتخاب وزرا بیشتر بر روابط سیاسی متمرکز است، در حالی که کشورهای دیگر معیارهایی مانند تجربه در کشاورزی، مدیریت پایدار، و نوآوری را در اولویت قرار می‌دهند. به‌عنوان مثال، هلند تخصص در پایداری و نوآوری را در انتخاب وزیر کشاورزی مدنظر قرار می‌دهند.

شفافیت پایین در ایران ،شفافیت در فرایند انتخاب در ایران پایین است، و همین امر اعتماد عمومی و پاسخگویی را کاهش می‌دهند. در مقابل، کشورهای استرالیا و کانادا شفافیت بالا و هلند شفافیت بسیار بالا دارند، که امکان نظارت عمومی و پاسخگویی را تقویت می‌کنند.

تأثیر بر کشاورزی: انتخاب وزرای غیرمتخصص یا نا کارامد در ایران، به تصمیم‌گیری‌های ناکارآمد در کشاورزی منجر شده اند. در مقابل، کشورهای دیگر با انتخاب وزرای متخصص، سیاست‌های پایدار کشاورزی را پیاده‌سازی کرده‌اند.

سوءمدیریت در بخش کشاورزی: وزرای غیرمتخصص نتوانستند سیاست‌های منسجم برای مدیریت منابع آب و نظارت بر کیفیت محصولات کشاورزی تدوین کنند. به‌عنوان مثال، تلاش‌های اولیه برای جلوگیری از استفاده از فاضلاب تصفیه‌نشده در جنوب تهران به دلیل نبود برنامه‌ریزی پایدار و زیرساخت‌های جایگزین متوقف شوند.

تهدید امنیت غذایی: نظارت ناکافی بر استفاده از فاضلاب تصفیه‌نشده، به‌ویژه برای سبزیجات، خطر آلودگی محصولات به پاتوژن‌ها و فلزات سنگین را افزایش داده است. این موضوع سلامت عمومی را تهدید کرده و اعتماد به محصولات کشاورزی داخلی را کاهش می‌دهند، و نهایتا می‌تواند به وابستگی بیشتر به واردات غذایی منجر شوند.

تخریب منابع طبیعی و امنیت ملی: استفاده از فاضلاب تصفیه‌نشده باعث آلودگی خاک و آب‌های زیرزمینی شده،و پایداری کشاورزی را در بلندمدت تهدید می‌نمایند. این موضوع در کشوری با بحران آب، یک تهدید جدی برای امنیت ملی است، زیرا تولید غذا به منابع سالم وابسته است.

کاهش بهره‌وری کشاورزی: در حالی که کشورهای هلند، استرالیا، و کانادا با مدیریت تخصصی، بهره‌وری بالایی در کشاورزی دارند (مثلاً هلند با 180,000 نیروی انسانی، صادرکننده عمده محصولات کشاورزی است)، ایران با 4,500,000 نیروی انسانی، بهره‌وری پایینی دارد که نتیجه سیاست‌گذاری‌های ضعیف است.

۱۲.  تأثیر تغییرات اقلیمی و کشاورزی دیجیتال

تأثیر تغییرات اقلیمی:

در ایران ،کاهش بارندگی و افزایش دما، محدودیت‌های آب و خاک را تشدید کرده و تولیدات را کاهش داده است.

دراسترالیا ،بذرهای مقاوم به خشکسالی و مدیریت آب، تأثیرات تغییرات اقلیمی را کاهش داده‌اند. درکانادا، مدیریت منابع آب سطحی و تنوع محصولات، پایداری را حفظ کرده است و در  هلند، کشاورزی گلخانه‌ای و سیستم‌های بسته، تأثیرات اقلیمی را به حداقل رسانده است.

کشاورزی دیجیتال و هوش مصنوعی: 

در ایران ،استفاده از حسگرهای خاک، پهپادها، و هوش مصنوعی محدود است و روش‌های سنتی غالب هستند.

دراسترالیا ،سیستم‌های مدیریت دیجیتال مزرعه بهره‌وری را افزایش داده‌اند. درکانادا، فناوری‌های دیجیتال در تولیدات زراعی و دامی به کار می‌روند  و در هلند،  روبات‌های کشاورزی و هوش مصنوعی در گلخانه‌ها، بهره‌وری را به اوج رسانده‌اند.

جدول ۸: مقایسه تأثیر تغییرات اقلیمی و کشاورزی دیجیتال

کشور	تأثیر تغییرات اقلیمی	اقدامات مقابله‌ای	کشاورزی دیجیتال و هوش مصنوعی
ایران	شدید، کاهش بارندگی و تولید	محدود، روش‌های سنتی	بسیار محدود
استرالیا	متوسط، خشکسالی	بذرهای مقاوم، مدیریت آب	پیشرفته
کانادا	کم، تغییرات دمایی	تنوع محصولات، مدیریت آب	پیشرفته
هلند	حداقل، به دلیل گلخانه‌ها	سیستم‌های بسته، هیدروپونیک	بسیار پیشرفته

جدول ۸: مقایسه تأثیر تغییرات اقلیمی و کشاورزی دیجیتال

اطلاعات جدول شماره 8  به وضوح نشان می‌دهند، ایران در مقایسه با سه کشور دیگر با چالش‌های جدی‌تری در حوزه کشاورزی به دلیل تغییرات اقلیمی مواجه است و از نظر اقدامات مقابله‌ای و بهره‌گیری از فناوری‌های نوین مانند کشاورزی دیجیتال و هوش مصنوعی عقب‌مانده است.

مهمترین دلایل بهره‌وری پایین در ایران

1-مدیریت ناکارآمد منابع: مصرف بی‌رویه آب و فرسایش خاک، پایداری کشاورزی را تهدید می‌نمایند.

2-دیوان‌سالاری و تمرکزگرایی: ساختار پیچیده وزارت جهاد کشاورزی، اجرای سیاست‌ها را کند کرده است.

3- دانشکده های کشاورزی  غالبا بر مبنای دروس کلاسیک و تئوری بنا نهاده شده اند

4- ارتباط ضعیف دانشکده های کشاورزی با کشاورزان و بخش صنعت

5. ضعف آموزش، تحقیق و ترویج: ارتباط اندک با کشاورزان و کمبود آموزش‌های عملی.

6 – گستردگی و  هماهنگی های اندک  بین بخشی در سطح وزارتخانه

7- انتخاب سیاسی مدیران: انتصاب‌های غیرشایسته ‌سالارانه، کارایی را کاهش داده است.

8- نبود نظارت های مؤثر: آزمایشگاه‌های قدیمی و استانداردهای ضعیف، کیفیت محصولات را پایین نگه داشته است.

9 – ضعف تکنولوژیهای نوین  به دلیل تحریم ها

10 – فعالیت های کشاورزی در ایران غالبا توسط کشاورزان اتخاذ و اجرا میگردد .

11- ضعف سیاست گذاریها و برنامه های  وزارت جهاد کشاورزی در ایران

12- مقاومت کشاورزان در برابر فناوری‌های مدرن به دلیل هزینه‌های بالا  و کمبود آموزش.های لازم

13- جنگ تحمیلی ، تحریم های شدید و کاهش ارتباطات بین المللی

پیشنهادات نهایی:

اصلاح سیاست‌های آبی: توقف فوری سدسازی‌های غیراصولی و تخصیص بودجه برای احیای تالاب‌ها (مانند هورالعظیم) و پوشش گیاهی برای کاهش ریزگردها.

شبکه‌سازی با فائو و سازمان‌های بین‌المللی: مشارکت فعال در برنامه‌های سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (FAO) برای انتقال دانش و جذب سرمایه برای تصفیه‌خانه‌های مدرن و سیستم‌های هیدروپونیک.

ایجاد صندوق حمایت از کشاورزان: راه‌اندازی صندوق ملی برای ارائه وام‌های کم‌بهره و یارانه برای خرید تجهیزات مدرن (مانند سیستم‌های آبیاری قطره‌ای) و کاهش وابستگی به روش‌های سنتی.

تقویت نظارت دیجیتال: توسعه اپلیکیشن‌ها و پلتفرم‌های دیجیتال برای پایش کیفیت آب و خاک در مزارع، با همکاری وزارت جهاد کشاورزی و سازمان محیط‌زیست.

ترویج کشاورزی ارگانیک: الگوبرداری از کانادا برای توسعه محصولات ارگانیک، با هدف افزایش کیفیت و رقابت‌پذیری در بازارهای جهانی.

ایجاد شورای عالی کشاورزی پایدار: تشکیل شورایی متشکل از نمایندگان دانشگاه‌ها، وزارتخانه‌ها، و کشاورزان برای تدوین استراتژی‌های بلندمدت و هماهنگ با استانداردهای جهانی (مانند HACCP).

تیجه‌گیری نهایی:

کشاورزی ایران، با وجود نیروی انسانی عظیم (4,500,000 نفر)، 40 دانشگاه یا دانشکده کشاورزی، و تنوع اقلیمی، به دلیل مدیریت ناکارآمد، ضعف فناوری دیجیتال، و بحران‌های زیست‌محیطی مانند ریزگردها، آلودگی خاک و آب، و فرونشست اراضی، از رقبای جهانی مانند استرالیا، کانادا، و هلند عقب مانده است. در حالی که هلند با بهره‌وری 555,556 دلار به ازای هر کارگر و صادرات 100 میلیارد دلاری، الگویی برای کشاورزی پایدار است، ایران با بهره‌وری 11,111 دلار و صادرات7 تا 5.6 میلیارد دلاری، با چالش‌های جدی در کیفیت محصولات و رقابت جهانی مواجه است. استفاده گسترده از فاضلاب تصفیه‌نشده، سدسازی‌های غیراصولی، و نظارت ناکافی، نه‌تنها سلامت عمومی و امنیت غذایی را تهدید می‌نمایند، بلکه پایداری منابع طبیعی و امنیت ملی را به خطر می‌اندازند. ادامه این روند، ایران را به ورشکستگی منابع و وابستگی به واردات غذا سوق می‌دهند. با این حال، با اصلاح مدیریت، سرمایه‌گذاری در کشاورزی دیجیتال، تقویت شایسته‌سالاری، و همکاری با مدل‌های موفق جهانی مانند هلند، ایران می‌تواند به سوی انقلاب سبز حرکت نمایند. این تحول نیازمند عزم ملی، هماهنگی بین نهادها، و بهره‌گیری از دانش بومی و جهانی است تا آینده‌ای پایدار برای کشاورزی و امنیت غذایی ایران رقم بخورد.

منابع مورد استفاده :

1-شریفی تهرانی ، عباس ، مهدوی دامغانی ، عبدالمجید  1400 ، بررسی وضعیت موجود تولیدهای کشاورزی و منابع طبیعی ایران ، مجله پژوهشهای راهبردی در علوم کشاورزی و منابع طبیعی جلد 6 شماره 1

2- آمارنامه کشاورزی جلد اول محصولات زراعی 1402-1401، وزارت جهاد کشاورزی

3. گزارش‌های فائو (FAO) و وب‌سایت‌های رسمی وزارت کشاورزی استرالیا (DAFF)، کانادا (AAFC)، و هلند (LNV).

QS World University Rankings for Agriculture and Forestry 2025. 4

US News Best Global Universities for Agricultural Sciences in Iran.  5

Agriculture in Iran – Wikipedia. 6

Top Agriculture Universities in Netherlands for International Students. 7

۶Best Agricultural Engineering Universities in Australia.  8