راهکارهای مناسب برای کاشت بذر و  نهال درجنگلهای زاگرس

راهکارهای  مناسب برای کاشت بذر و  نهال  درجنگلهای زاگرس

از

محمد فتاحی

خردادماه1403

 در این وب سایت تا کنون در باره ارزش و اهمیت درختان و جنگلها  مقالات متعددی انتشار یافته و خواهد یافت. مقاله دستورالعمل کاشت بذر و نهال هم درهمین وب سایت قرار داده شده است. چون بیشترین مخاطبان ما انجمن زیست محیطی زاگرس و سایر مناطق جنگلی کشور هستند. در مراحل بعد در ارتباط با نقش تاج پوشش درختان در زادآوری درختان  و مراحل رشد از بذر تا درختان کهنسال مطالب جداگانه ای را به اطلاع خواهم رساند.

مهمترین اهداف این مقاله آن  است که:

1 –  بهترین راهکارهای مناسب برای انتخاب منطقه جنگلکاری ؟

2 – روشهای مناسب برای کاشت بذر یا نهالها کدامند؟

3- چگونه در طی سالهای آینده از نهالهای سبز شده مراقبت نماییم ؟

من می کوشم با ساده ترین شیوه های ممکن که قابل استفاده برای همگان را دارا باشد، با نشان دادن چندین عکس از جنگلهای زاگرس نحوه انتخاب محلهای مناسب را نشان دهم.

جنگلهای زاگرس از 5500 سال قبل در زاگرس از حالت ساوانا ( 1 )در طی زمان به جنگلهای زاگرس  امروزی رسیده اند . این جنگلها ابتدا به صورت دانه زاد و ناهمسال ( 2 )  بوده اند. تا قبل از قرن دوازدهم شمسی که جمعیت انسانی و دامی در زاگرس کم بود ، علی رغم دخل و تصرفهای فراوان ، تخریبها چندان محسوس نبودند ، اما شکل جنگلها از حالت دانه زاد به سمت دانه و شاخه زاد تا شاخه زاد تغییر یافته اند. این تغییرات بیشتر در حاشیه مناطق مسکونی و چراگاههای دام  قابل مشاهده هستند.

جنگلها بعد از رسیدن به مرحله کلیماکس غالبا انبوه بوده اند، تاج پوشش آنها به دلیل تراکم بالای ( 3 ) درختان تا حدودی بسته بوده اند. با ریزش بذور گونه های مختلف امکان تجدید حیات طبیعی در جنگلها ، به آسانی شکل میگرفت. بنابراین در توده های مختلف جنگل به آسانی می توانست در حاشیه درختان مادر ( درختان کهنسال ) انواع نونهالها ، نهالها، درختان جوان ( تیرک و تیری) ، درختان میانسال را مشاهده کرد. اینگونه جنگلها  در طول زمان به آسانی قابلیت احیا و خود تنظیمی را دارا  و می توانستند  به حیات خود ادامه و مسکن و ماوای خوبی برای انواع جانوران وحشی آن مناطق باشند.

جنگلهای کوه نهینی ( کوهستان پوشیده از درختان و جانوران = جنگل انبوه = جنگل پوشیده و اسرار آمیز ) در قسمت شرق بانه در میان روستاهای سیران بند ، کانی سور ، قلی آباد ، هنگه ژال و عباس آباد قرار دارند. ،این جنگل یکی  از جنگلهای بکر و خوفناک این منطقه بوده است. 

                                                     شکل1 شماره  نمایی از کوهستان نهینی

این جنگل تا قبل از  1300 شمسی بسیار انبوه( بالای 70 درصد تاج پوشش ) بود ، عبور و مرور در آن به سختی انجام میگرفت و علت نامگذاری آن در سده های پیشین به خاطر تاج پوشش بالا با انواع گونه های بلوط  مانند وی ول (   Quercus linani)  ، دارمازو (Quercus infectoria)  ، دار برو یا بلوط ایرانی (Quercus persica  )  با درختان همراه مانند پسته وحشی ، گلابی وحشی ، زالزالک ، بوته ها و درختچه ها ی مختلف بوده است.

بسیاری از کهنسالان ساکنان روستاهای اطراف این کوه  که  هم اکنون در قید حیات نیستند ،اعلام میکردند که تراکم درختان فوق العاده زیاد و عبور و مرور از این کوهستان به دلیل انبوهی درختان ، ناچار بودند چند نفر با هم ، و برداشتن داس یا تبری  می توانستند عبور نمایند ،تا از شر شاخه های مزاحم  و جانوران درنده در امان باشند.  از طرفی مملو از گونه های مختلف جانوران وحشی به ویژه خرس در چندین منطقه لانه داشته اند.

درسال 1341 من کلاس ششم ابتدایی بودم ،مرحوم پدرم د ر شهر بانه مشغول ساختن یک واحد ساختمانی یک طبقه که در آن زمان نقشه ساختمانی متداول به نام  سه قسمتی مرسوم بود ( دو اتاق با یک راهرو در وسط ) به خاطر دارم .  تمامی درختان جهت موردنیاز این خانه و سایر روستا نشینانی که از ان منطقه به شهر کوچ میکردند ، تیرهای چوبی ( داره راه  ) سقف ،تیرکهای (7 تا 10  سانتیمتر قطر ) خاص حاشیه دور بام ( گوورگه )  و تمامی تیرهای خانه های روستایی ، مساجد به وِیژه  چوب های حمال (نیرگه ) به طول 7 تا 9 متر ، سوخت منازل ، پخت و پز نان  ( تنور ) گرمایش مساجد ، مدارس ، تهیه ذغال برای کبابی ها و غذاخوریها و  ذغال مورد نیاز غالب شهرهای اطراف، تماما از چوب های جنگلی تامین میشدند. در آن زمان چوب صنوبر مخصوص سقف خانه ها ، بسیار اندک و بجز بعضی از طبقات پولدار شهر و خان های منطقه کسی توان خرید آنرا نداشتند .

میزان مصرف یک خانواده 6 تا 8 نفری آن روزگار با سه بخاری چوبی در هر خانواده بیش از 5 تا 6 تریلی تراکتور چوب سالم خشک شده یا بیش از 20 بار قاطر چوب از بهترین درختان جنگلی بود.  روستاییان معتقد بودنند چوبهایی ( 1) که به طور طبیعی خشک شده  اند پوک و دوام و پایداری چوبهای توپر و سفت را ندارند ، بنابراین در فصل بهار انها را در داخل جنگلها انتخاب ، قطع و تا فصل پاییز در عرصه جنگلها نگهداری تا کاملا خشک شوند، آنگاه انها را برای مصارف متعدد به روستاها یا شهر حمل میکردند.

                                    شکل شماره  2 قطع بهترین و سالم ترین تیرهای چوبی برای سوخت

در این تصویر در سمت چپ بهترین و سالم ترین درختان قطع شده برای مصارف یک خانوار را می بینید و در سمت راست یک خانه روستایی را مشاهده می نمایید . تمامی سقف خانه و تیرکهای چوبی حاشیه پشت بام از درختان بلوط تهیه شده اند. و زنان روستایی هر زمان که به جنگل میروند بخشی از شاخه و سرشاخه ها را برای پخت و پزهای روزانه با خود به خانه میاوردند.

آنانی که توان خرید چوب های سوخت را نداشتند ، ناچار بودند ، پیاده به مناطق حاشیه جنگلهای اطراف بروند تا روزانه مقداری چوب و حتی کنده های باقی مانده درختان را از ریشه در آورده و بر پشت خود حمل میکردند و این کار را بارها و بارها تکرار تا چوب مورد نیاز زمستان خود را فراهم سازند .

اما با آغاز افزایش جمعیت های انسانی و دامی و شکل گیری روستاها و ساکن شدن انسانها و افزایش نیاز آنها در طی ادوار مختلف به ویژه از قرن دوزادهم شمسی به بعد و فشارهای مضاعف برای تغییر کاربری اراضی جنگلی به اراضی کشاورزی و نیازهای روستاییان (4 )و حتی مناطق شهری به چوب و ذغال و غیره ، برداشت ازجنگلها با شدت بیشتری آغاز گردید و پیامدهای این گونه برداشت ها منجر به باز شدن تاج پوشش درختان ، تابیدن نور آفتاب به کف جنگلها گردند. این تغییر و تحول نه تنها زادآوری طبیعی و دست کاشت  را به مخاطره انداخته ، بلکه باعث بهم خوردن لانه و کاشانه حیات وحش منطقه و کاهش آنها و نهایتا بهم خوردگی ساختار نرمال فلور ( گیاهان ) و فون ( جانوران ) منطقه گردند. متاسفانه پیامد اینگونه ناهنجاریها در بلند مدت باعث گسترش آفات و امراض متعدد شده ، و به خاطر از بین رفتن گونه های جانوری کلیدی ، تعادل جانوران بهم خورده و بعضی از آنها که در شرایط عادی بی ضرر بودند ، نقش جانوران مضر را بازی می نمایند.

بهره برداریهای متمادی از جنگلها در طی زمان، آنها را از حالت دانه زاد به دانه و شاخه ز اد یا شاخه و دانه زاد و در بعضی  توده ها بصورت شاخه زاد دراورده اند.  نهایتا در بلند مدت جنگلهای باز با تعداد اندک درختان باقی مانده یا جنگلهای همسال هدایت نمایند. هم اکنون در بسیاری از مناطق زادآوری طبیعی به ندرت مشاهده و حتی در بعضی جنگلهای کهنسال بیش از 7 دهه است هیچ گونه نهالی سبز نمی گردند .

تاج پوشش درختان : اگر از بالا به یک توده جنگلی نگاه کنید در جنگلهای انبوه کف جنگل دیده نمی شوند( یا از کف جنگل آسمان را نگاه کنید ، فضای باز کمتر دیده می شود ) ولی هر چه از انبوهی جنگلها کاسته میگردد ، فضای باز داخل جنگل به آسانی دیده می شوند.  در تصاویر زیر منظوراز جنگل بسته ،جنگل انبوهی است که بیش از 80 درصد تاج پوشش درختان داخل جنگل  فضا را پوشانده اند و هر چه تراکم درختان در هکتار کاسته شود ، فضاهای باز و خیلی باز بیشتر میگردند.

در شکل شماره 3 جنگلهای مخروبه  ارتفاعات جنوبی مسلط به  تنگ دالاب ایلام  را نشان می دهد. ، درصد تاج پوشش این مناطق به 5 تا 10 درصد کاهش یافته و آثار فرسودگی ، فرسایش خاک ، کاهش حاصلخیزی خاکها به وضوح دیده می شوند. 

شکل شماره 3 جنگلهای مخروبه  ارتفاعات جنوبی مسلط به  تنگ دالاب ایلام

بلایی که امروزه باعث تابیدن آفتاب به کف جنگلها شده و زادآوری درختان را به مخاطره انداخته است ، کاهش تعداد درختان در واحد سطح (هکتار)  و باز شدن فضای داخل جنگلهاشده است.

شکل شماره 4 در سمت چپ ، جنگلهای انبوه یا بسته ، جنگل باز و جنگل با تاج پوشش خیلی باز دیده می شوند.

در ردیف پایینی همین شکل از سمت چپ جنگل با تراکم بالای درختان دانه زاد ، دانه و شاخه زاد و جنگل باز با درختان اندک شاخه و دانه زاد را می بینید.

در شکل شماره  5   سمت راست درصد تاج پوشش درختان( 9)  را از کمتر از 10 درصد تا 90 درصد را می بینید

جنگل ناهمسال :

با توجه به توضیحات بالا جنگل ناهمسال به جنگلی گفته میشود که در درون توده های مختلف آن  ، نه تنها می توان  نهالهای یکساله تا بیش از 20 ساله را دید  ،بلکه همراه  آنها  درختان  تیری ، میانسال تا کهنسال دیده می شوند.  در این جنگلها تاج پوشش درختان و درختچه ها غالبا بیش از 50 درصد بوده و تابش آفتاب به کف جنگل نسبتا کمتر است . لاشبرگها  در کف فراوان ، رطوبت در حد معمولی و خاک حاصلخیز تر است. با ریزش بذر درختان ، امکان سبز شدن آنها فراوان و به خاطر قرار گرفتن در سایه درختان  ، درصد زیادی از آنها به آسانی می توانند در طول فصول مختلف رویشی به حیات خود ادامه دهند .

 

شکل شماره  6 نمایی از مراحل رشد نهال تا درختان کهنسال در یک جنگل نا همسال

 

هدف از نشان دادن این تصویر انست که همه گروههای سنی در یک جنگل ناهمسال ( 10)باید وجود داشته باشد. اما در غالب جنگلهای زاگرس  تقریبا 4 مرحله اول  از سمت چپ  به بعد دیده نمی شوند. در واقع جنگلهای ما قبل از بهره برداریهای بی رویه این گونه بوده اند و بعد از تخریب  سیمای جنگلهای ارتفاعات جنوبی مسلط بر تنگ دالاب ایلام  و مناطق مشابه آنرا را می توان دید.

بنابراین برای احیای جنگلهای فعلی زاگرس تلاشهای فوق العاده ای باید انجام گیرد ، زیرا درصد بالایی از منابع آبی ، تولیدات دامی و حیات اجتماعی و اقتصادی دومین منطقه پرجمعیت کشورمان به حراست و احیای این جنگلها بستگی(7، 4) دارند. امیدواریم قبل از اینکه تخریبها بیشتر و بیشتر گردند مسئولین مربوطه با ازائه راهکارهای مناسب زمینه های لازم برای ابادانی و سرسبزی این ناحیه استراتژیک بردارند. هر چند امیدها اندک است ، و همزمان با آغاز فصل گرما، متاسفانه  آتش سوزیهای فراوان پیکر نحیف این جنگلها را دوباره دچار گرفتاریهای دیگری خواهندکرد ،از  نیروهای مردمی  و انجمن های زیست محیطی درخواست میگردد ، با همکاری  و مشارکت  دادن ساکنان مناطق جنگلی زاگرس ، زمینه برای احیای جنگلهای زاگرس را مورد توجه قرار دهند.

متاسفانه اقدامات سازمان جنگلها و مراتع ، موسسات تحقیقاتی و آموزشی کشور علی رغم دارا بودن تشکیلاتهای لازم ، تا کنون نشان داده اند ،نتوانسته اند ، روند تخریب و سیر قهقرایی جنگلها راکاهش دهند و ادامه این روندهمجنان ادامه دارد.

چرا کاشت نهالها  یا بذر کاریها در زاگرس موفق آمیز نیستند؟ 

سازمان جنگلها و مراتع کشور از آغاز تشکیل تا کنون دهها ( حتی صدها ) میلیونها هکتار از این جنگلها را در طی دهه های مختلف با عناوین مختلف و متفاوت مانند طرحهای جنگلداری ، جنگلکاری، بذر کاری را دنبال نموده است. هر چند این فعالیتها  از سال 1350 به بعد  ادامه داشته و خواهد داشت . اما با بازدیدهای میدانی می توان گفت حداقل  90 درصد آنها با شکست مواجه گردیده اند.  جای تاسف از آنجاست علی رغم عدم موفقیت ها ، این روند همچنان ادامه داشته ولی ریشه یابی نگردیده است؟ حتی تشکیلاتهای بالا دستی مانند سازمان برنامه و بودجه به دلیل نداشتن کنترل و نظارت نهایی نتوانسته باعث تغییر الگوی کاشت در اینگونه مناطق گردند. امروز که فارغ از سیستم اداری بر این شرایط اسفناک مینگریم و بارها و بارها در مقالات ، سمینارها و کنفرانسها این عدم موفقیت ها بازگو شده (  4،5) ، مسئولین مربوطه نتوانسته اند با پایش های مداوم ،شفاف سازی لازم را فراهم نمایند. البته دستگاه اجرا هر ساله با اعزام کارشناسان اجرا کننده که خود ناظر و گزارش دهنده هم بوده اند اقدامات درون سازمانی را برای دریافت بودجه های سالهای آتی انجام داده و نمیدانیم گزارشات آنها کجا مدفون شده است.  ولی  با کمال تاسف ماحصل نهایی آنهمه برنامه ریزیها ، فقط  تخریب جنگلها را به دنبال داشته است. 

مهمترین راهکاری مناسب  برای بالا بردن درصد موفقیت نهالها :

یکی از مهمترین اهداف این مقاله اراائه راهکارهای مناسب برای بالا بردن درصد کشت بذور و نهالکاریها است. سعی میگردد بصورت تصاویری واقعی از شرایط موجود جنگلهای زاگرس نکاتی ارائه گردد. البته این بدان معنی نیست که با دنبال نمودن این راهکارها موفقیت ها به حد متعادل خواهد رسید . مطالعات اینجانب با بذرکاری گونه های مختلف بلوط با روشهای قابل اجرا در دهه 70 شمسی  و در چندین استان جنگلی زاگرس نشان داده 80 درصد نهالهای سبز شده ، در طول دوره رویشی سال اول و 50 درصد آنچه باقی مانده در سالهای بعد از بین خواهند رفت . بخشی از آن در کتاب روشهای مناسب کاشت بذر بلوط به چاپ رسیده و کتاب عمق کاشت بذر بلوط  با ارائه راهکارهای بهتر بعد از 20 سال علی رغم به کارگیری چندین کارشناس با تجربه و متبحر در چندین استان کشور و صرف میلیونها تومان از سرمایه های این کشور در موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع  به دلیل کمی بودجه راکد مانده یا با عوض شدن روسای موسسه با دیدگاهها و تخصص های مختلف دیدگاههای متفاوت را اعلام و نهایتا منم به دلیل بازنشسته شدن، چاپ این کتاب ارزشمند  بلا تکلیف باقی مانده است . این در حالی است که این کتاب تنها کتاب علمی در این زمینه در سطح کشور است.

الف –  قرق کردن :

قرق بعضی  بعضی جنگلها ، که از شرایط  بهتری برخوردارند، می توانند به احیای جنگلها کمک نمایند. این قرقها می توانند  بخاطر حفاظت بهتر در سطوح کوچک تا بزرگ ( 10 تا 20 هکتار در زاگرس شمالی و سطوح بیشتر تا چند هزار هکتار در سایر مناطق زاگرس)  با همکاری و مشارکت فعال جنگلنشینان انتخاب و تعهد نمایند از ورود دام به اینگونه مناطق خود داری نمایند،  باید دنبال گردد.

من در پاییز سال 1402 گذرا وارد منطقه جنگلهای شرق شهرستان بانه در حاشیه (6  ) روستاهای هنگه ژال ، ننور و عباس آباد شدم . این جنگلها به دلایل متعدد مانند قرار گرفتن در نوار مرزی با کردستان عراق ، افزایش فعالیتهای جنبی مانند کولبری ، کاهش تعداد دامها ،  بهره برداری کمتر از جنگلها …. بخش هایی از جنگلها  به خاطر مشغول شدن ساکنان در سایر بخشهای اقتصادی، رها شده وهمانند یک منطقه قرق  شده در آمده بودند .  این جنگلها قبلا توسط جنگل نشینان جهت تهیه سوخت منازل و حتی فروش چوب یا سرشاخه زنی درختان بلوط ( لویه گلا )، جهت تهیه علوفه زمستانی مواجه بودند.  با احداث سد عباس آباد ، جنگلهای تپه های مشرف به سد بین روستاهای هنگه ژال تا عباس آباد ، که قبلا غالبا حالت شاخه زاد را دارا بودند ، بعد از گذشت یکی دو دهه و کاهش فشار چرای دام از تراکم و ابنوهی فراوانی برخوردار شده اند.

شکل شماره  7  سمت چپ جنگلهای انبوه دامنه های مشرف به سد عباس آباد  بین روستاهای هنگه ژال و ننور و شکل شماره 8  جنگلهای جهت جنوبی روستاهای ننور تا شه شه و جنگلهای ارتفاغات پایینی روستای دره تفی در مریوان  

در همه مناطق مشابه تصاویر بالا (متاسفانه تصویر قبل از قرق در دسترس نبود )که غالبا در جهت های شمالی با خاک به نسبت بهتری برخوردارند می توانند با قرق کردن و گاها کاشت بذر و نهالها جنگلها را احیا کرد.

ب –  جنگلهای مخروبه در جهت های شمالی  (تا شمال غربی و شمال شرقی)  با بوته ها و درختچه های دایمی مناسب

هر چند گونه های اصلی و شاخص در این جنگلها اندک هستند ، هم از طریق قرق کردن  و هم بذرکاری در پناه بوته ها ، درختچه ها و قطعات سنگی می توانند نتایج ارزشمندی را به بار آورند.اما حفاظت از اینگونه مناطق از اصول اساسی برای بالا بردن

درصد موفقیت نهالهای سبز شده خواهند بود.  در بسیاری از اینگونه مناطق با کاشت بذر و نهال درصد موفقیت  به خاطر حفاظت نهالها در پناه بوته ها و درختچه ها امکان پذیر است.  مشاهدات عینی از این مناطق نشان می دهند وجود گونه های پیشاهنگ ( بوته ها و درختچه ها )  باعث پایداری بیشتر نهالهای سبز شده خواهند گردید.

اما شرط موفقیت در تمامی بذرکاریها و نهالکاریها حفاظت و حراست از آنها است.

شکل شماره   9 جنگلهای مخروبه با بوته ها و درختچه های فراوان و قطعات بزرگ سنگها

 

 

 

 

 

 

 

در تصاویر شماره 10  فوق به روش سمبولیک روشهای ذخیره نزولات آسمانی و روشهای مختلف برای نگهداری از نهالهای جوان و آسیب پذیر را نشان میدهند. این روشها به تناسب مناطق مختلف ، می توانند شاهد تغییرات متناسب با شرایط منطقه را در بر گیرند. حتما استفاده از این روشها  و روشهای مشابه می توانند درصد موفقیت نهالها  را بیفزایند. در کتاب عمق کاشت بذر بلوط ،روشهای حفاظت از نهالها به سبک های متفاوت ذکر شده ، اما کتاب به چاپ نرسیده است.

پ –  جنگلهای تنگ دانه زاد ، دانه وشاخه زاد یا شاخه زادها :

اینگونه جنگلها غالبا دارای تاج پوشش اندک و بصورت جنگلهای باز و خیلی باز دیده می شوند . این گونه جنگلها در طی سده اخیر شدیدا مورد بهره برداریهای مداوم قرار گرفته اند.  تاج پوشش آنها کمتر از  10تا 5 درصد است. شدت تابش آفتاب به عرصه اینگونه جنگلها زیاد ، غالبا در اراضی فقیر و تپه ماهور ها در جهات جنوبی و خشک تر با خاکهای سطحی ، بدون حاصلخیزی مناسب ، محدود بودن بوته ها و درختچه ها  همراه با خشکی فراوان خاک روبرو هستند .

بذر کاری و نهالکاری در اینگونه مناطق نه تنها با محدودیتهای فراوان همراه است بلکه عموما با شکست مواجه خواهند شد.  در جنین مناطقی با قرقهای بلند مدت ، ایجاد چاله های عمیق ، کاشتن بذر یا نهال در عمق چاله ها و پوشاندن دورتا دور چاله ها با تخته سنگها ( شکل شماره 10 )، سرشاخه ها ها یا  تورهای سیمی با مهار پایه های چوبی و سایر روشهای مناسب که نیاز به تحقیقات و مطالعات بیشتری دارد ، باید راهکارهای مناسبی را اتخاذ کرد.

 

 

                         شکل شماره 11 جنگلهای مخروبه دانه و شاخه زاد

 

ج – جنگلکاری در جنگلهای میانسال تا کهنسال

شکل شماره  12 نمایی از جنگلهای همسال در منطقه کردستان ( بانه ) و  چهار محال و بختیاری ( جنگل قلعه مدرسه ) را نشان میدهند .

تصاویر گویای آنست که بیش از چندین دهه است زادآوری طبیعی در این گونه مناطق انجام نشده است . چون آثاری از نهال تا درختان جوان در انها دیده نمیشوند.

پاییز سال گذشته بود ، من کلیپ نهالکاری انجمن زیست محیطی( 8 ) پاژین بانه ( در این وب سایت بارگذاری شده ) را در یک منطقه جنگلی ( عکس بالا ) دیدم .  در فراخوان برای کاشت بذر و نهال ، بیش از 250 نفر از هواداران و دوستداران جنگل و دانش آموزان ، برای کاشت نهالهای پرورش یافته در نهالستانها  گرد هم امده بودند و با شور و شوق فراوانی ، بصورت کاملا منظم به سمت منطقه مورد نظر هدایت می شدند.

با این تصور که همه مراحل  تهیه نهال ، شیوه حمل نهالها و کاشت آنها در مکان مورد نظر درست باشد . چند سوال پیش می آید .

1 – ایا  عرصه انتخاب شده برای کاشت نهالها توسط مشارکت کنندگان خوب انتخاب شده است؟

2 – آیا با توجه به شیب شمالی محل کاشت ، چاله های ایجاد شده برای کاشت نهالها        مناسب بوده اند؟                                                 شکل شماره 12 جنگلهای کهنسال بدون زادآوری در طی چند دهه گذشته 

3 – آیا راهکارهای مناسب برای جمع آوری نزولات آسمانی رعایت شده است؟

4- آیا برای مراقبت از نهالها برای سالهای بعد تدابیر لازم اندیشیده شده است؟

5 – در اینگونه جنگلها طبقات قطری 5 تا 35 الی 40 سانتیمتر یا دیده نمیشوند یا اگر باشند فوق العاده اندک و قابل توجه نیستند. این بدان معنی است که این جنگلها در طی سده اخیر دایما مورد بهره برداری قرار و هیچ گونه نهالی قادر به رشد نشده است. در واقع ما با یک جنگل پیر ، کهنسال و همسال مواجه شده ایم . همسال بودن جنگل بدان معنی است که جنگل فاقد زادآوری است ( درست همانند افزایش پیر سالی در جمعیت های انسانی ) .

متاسفانه اینگونه مناطق در مناطق جنگلی زاگرس قابل توجه هستند، غالبا در ارتفاعات میانی جنگلهای زاگرس مانند تپه ماهورها یا مناطق کم ارتفاع ، با خاک  مناسب( رسی در منطق بانه  تا سبک در جنگل قلعه مدرسه ) اما غالبا فشرده شده با عدم لاشبرگ همراه هستند. از طرفی قرار داشتن در ارتفاعات میانی زاگرس سبب گردیده بیشتر از سایر نقاط زاگرس در معرض تهدید قرار گیرند. چرای دام قطعا در غالب اینگونه مناطق بیشتر است . لذا هر گونه اقدام برای احیای اینگونه مناطق بدون همکاری و همیاری جنگلنشینان( 7،4) در زاگرس شمالی که با سر شاخه زنی درختان برای تهیه علوفه زمستانی دامها  استفاده می کنند تقریبا غیر ممکن است.

مهمترین عوامل تهدید کننده این مناطق عبارتند از:

1 – منطقه انتخابی فاقد بوته ها و درختچه های دایمی به عنوان گونه های پیشاهنگ هستند .

2- تاج پوشش درختان موجود باز ( کمتر از 10 تا 25 درصد )  است.

3 –  5 تا 7 ماه  از سال خشکی فیزیکی هوا (در طول دوره رشد گیاهان )حاکم است .

4 – به نظر میرسد خاک منطقه رسی  با چسبندگی بالا و کاملا فشرده شده است  در تصویر پایینی که مربوط به قلعه مدرسه چهارمحال وبختیاری است خاک سبک تر به نظر میرسد.

5 – منطقه مورد کاشت فاقد هوموس یا لاشبرگهای پوسیده و حتی لاشبرگهای تازه است.

6– امکان آبیاری نهالها با توجه به شرایط منطقه غیر ممکن است.

7 – چرای ازادانه دام در منطقه وجود دارد.

عوامل لازم برای  سبز شدن نهالها عبارتند از:

1 – خاک مناسب یا خوب (ترکیبی  متعادل  از خاک معمولی ، ماسه و لاشبرگ باشد).

2 – نهالهای سبز شده جوان نیاز به تاج پوشش بالای 25 درصد دارند تا نهالها بتوانند در طول دوره رشد از گزند تابش مستقیم آفتاب در امان باشند.

3 – مراقبت از نهالهای سبز شده در طول دوره رشد، حداقل 5 تا 20 سال در سایه بوته ها ، درختچه ها یا درختان اصلی

4  –  نگهداری و حفاظت از نهالها  در مناطق محصور شده تا از گزند چرای دام در امان باشند.

بنابراین باید تدابیر لازم برای رفع عوامل تهدید کننده ذکر شده بر طرف گردند.

راهکارهای مناسب برای بالا بردن درصد نهالهای سبز شده

کاشتن نهال  یا بذر  راحت ترین  شیوه است . بنابراین برای بالا بردن درصد نهالهای سبز شده باید تدابیر لازم به تناسب مناطق مختلف بکار گرفته شوند( نکاتی همانند شکل شماره 10 ) .

1 – نهالها باید قوی ، سرحال ، شاداب و حتما داخل گلدانهای پلی اتیلن باشند و در زمان کاشت بخش انتهایی گلدان پلی اتیلنی را با وسیله ای در 4 جهت پاره تا ریشه های خارج شده بتوانند وارد خاک طبیعی گردند.

2 – خاک درون گلدانها  را با مقداری لاشبرگ موجود در منطقه همراه گردند .

3-  چاله های کاشت به تناسب شرایط توپوگرافی بزرگتر از حد معمول باشند و  نهالهای کاشته شده حداقل 15 سانتیمتر تا دهانه چاله ها پایین تر قرار گیرند و در صورت امکان طوری طراحی گردند که آب بیشتری وارد چاله ها گردند.

4 – منطقه حتما باید حصار کشی شوند تا در مقابل چرای دام محفوظ بمانند یا طبق بند 5 اقدام گردد. .

5 – بالای چاله ها را باید با روشهای سازگار با منطقه  مانند شاخ و برگ درختان ، جمع آوری قطعات سنگ ، فنس های فلزی با نام تور مرغی  از طریق چند قیم  به دور چاله های نهال قرار داد تا نهالها سرچر نگردند.

د –   اراضی جنگلی  تحت کشت غلات :

این گونه اراضی در غالب مناطق زاگرس از شمال غربی تا جنگلهای استان فارس به فراوانی دیده می شوند، و  هر گونه آماری از وسعت اینگونه اراضی در دست نیست .  در طی چند سال گذشته که جنگلها تحت تاثیر آفات و امراض جنگلی قرار داشتند ، درختان جنگلی داخل اراضی کشاورزی به شدت صدمه دیده بودند. تا زمانیکه این شرایط حاکم باشد نمی توان برای اینگونه اراضی برنامه ریزی کرد.

پیشنهاد میگردد از کشت هر گونه محصولات فرعی جنگل و گیاهان دارویی در این گونه اراضی بشدت خودداری گردد.

 

                       شکل شماره 13 اراضی  جنگلی زیر کشت علات  در زاگرس

 

منابع مورد استفاده :

1- فتاحی ، محمد ، 1359، بررسی جنگلشناسی جنگلهای گاوزیان مریوان ، پایان نامه کارشناسی  ارشد دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران

2 – فتاحی، محمد ،1403،  تعاریف و اصطلاحان کاربردی  جنگل  وب سایت چنگلهای زاگرس

3 – فتاحی ، محمد،  1375 ، احیای جنگاهای زاگرس

4 – فتاحی ، محمد، 1402، تحلیلی بر چگونگی پایداری منابع زیستی در هزاره سوم ، وب سایت جنگلهای زاگرس

5 – فتاحی ، محمد،1390، ضرورت حفظ منابع طبیعی و پیامدهای ناشی از نابودی گونه های گیاهی و جانوری ، وب سایت جنگلهای زاگرس

6 – فتاحی ، محمد،1402 ،  جنگلهای کوه نهینی ، وب سایت جنگلهای زاگرس

7 – فتاحی ، محمد،    ، نقش مشارکتهای مردمی در احیای جنگلهای زاگرس ، وب سایت جنگلهای زاگرس

8 – فتاحی ، محمد،    ، حرکت نمادین  انجمن زیست محیطی پاژین بانه ، وب سایت جنگلهای زاگرس

9 – لاوس ، جان مویر، 2020، درصد تاج پوشش درختان

10 – هاسکین ، راشل ، 2019، چرخه درختان