جنگل های زاگرس ایران

دستورالعمل كاشت بذر بلوط و سایر بذور

وزارت جهاد كشاورزي

سازمان جنگلها ، مراتع و آبخيزداري كشور

دفتر جنگلهاي خارج از شمال

دستو العمل اجرايي

كاشت  مستقيم بذور بعضي از گونه هاي جنگلي

در مناطق خارج از شمال كشور

(با تجدید نظر جزیی در زمان بارگذاری )

(1)

از:

محمد فتاحي

عضو هئيت علمي موسسه تحقيقات جنگلها و مراتع

و مشاورمعاونت سازمان جنگلها و مراتع

زمستان    –  1382

 

 

 

دستور العمل اجرايي كاشت بذور بعضي گونه هاي جنگلي

در مناطق خارج از شمال كشور

 

در طرحهاي تهيه شده تا كنون غالبا به بذر كاري مستقيم در طبيعت اشاره شده است. اما در هيچكدام از آنهابا توجه به پارامترهاي بسيار متعدد و متغييري كه غالبا داراي اثرات متقابل و پيچيده   با توجه به خشكي فيزيكي هوا، تبخير بالا و دامنه وسيع آن در فصول رويشي ( بهار و تابستان ) و نبود بارندگي( بجز اوايل تا اواسط ارديبهشت)   در مناطق خشك و نيمه خشك كشور بسيار كم اشاره شده است.

بهر حال به تناسب شرايط مالي ، نيروي انساني ، كاهش هزينه ها و شرايط  زماني و مكاني مختلف  ( در هر شرايط رويشگاهي مانند مناطق سنگي و سنگلاخي ، دامنه ها ي پرشيب يا كم شيب ، مناطق كم ارتفاع …….. و الي آخر) بايد  از چه روشهايي  بهره گرفت ، هدف اين دستور العمل را تشكيل مي دهند.

 

الف – شرايط مالي :

اعتبارات ارسالي جهت اجرا ، غالبا تناسب چنداني با سطح عملكرد اجرايي ندارند. بنابراين هرچه از روشهاي آزموده شده و ارزان تري بهره گرفته شود،  هم از لحاظ زماني و هم هزينه ها، صرفه جويي زيادي بعمل خواهد آمد. در نتيجه مي توان با روش مناسب سطح  مورد عمل را افزايش داد.

 

ب – شرايط فني :

همه روشها مناسب همه خاكها و مناطق مختلف  نيستند ، بلكه به تناسب نوع خاك و پايداري آن ، شیب..  مي توان از يك يا دو روش مناسب استفاده نمود. به عنوان نمونه با رواج بانكت به عنوان يك روش مناسب جهت حفظ ذخيره نزولات آسماني به طور مرسوم در غالب نقاط از اين شيوه كه چشمگير و چشم انداز مناسبي از فواصل دور دارند و معمولا گرانترين و پر هزينه ترين شيوه است استفاده مي گردد.  اجراي اين روش غالبا هم توسط كارشناسان و هم ساير عوامل فني رده هاي پايين دنبال مي گردد.بدون اينكه در عمل  بررسي شده باشد كه آيا ساير روشها هم مي توانند كاربردي مشابه يا بهتري را با هزینه های کمتر در بر  داشته باشند.

1 – نقش آفات و امراض گياهي

در مناطقي كه به دليل بهره برداري بيش از حد ازمنابع طبيعي و بهم خوردن توازون بين فون و فلور ، آفات متعددي نظير آفت تشي به طغيان رسيده است. اجراي بعضي روشها بهتر است، انجام نگيرد. زيرا به اثبات رسيده است كه در اكوسيستمهاي شكننده اي  نظير مناطق خارج از شمال كشور و به ويژه مناطق جنگلي زاگرس ، اجراي  روش بانكت  شديد تر از ساير روشها  موجب بهم خوردگي عرصه ها مي گردند. آفت تشي سريعا به اينگونه مناطق حمله ور شده و كليه نهالهاي سبز شده را از محل يقه قطع ( 8) مي سازد. پس اجراي روش يا روشهايي كه كمترين خسارات را به عرصه وارد مي كنند بايد مورد توجه قرار گيرند.

نکته مهم دیگر آنست که بذور غالب مناطق جنگلی غالبا الوده، کرم زده ، با قوه نامیه کمتر از 50 درصد  ، مقاومت و پایداری کمتری هستند. از طرفی بهتر انست که قبل از کاشت بذور سالم و مناسب آنها را ضد عفونی کرد.

2 – شرايط زماني:

ديده مي شود كه اعتبارات لازم به موقع ارسال نمي گردند ، از طرفي زمان براي كاشت بسيار محدود و ناچاريم در اسرع وقت در ابعاد پيش بيني شده بذركاري با گونه هاي مورد نظر را انجام گیرد . مطالعات انجام شده نشان مي دهد كه روش بانكت  پر هزینه تر و بيش از 10 تا 15 برابر  زمان بيشتري به نسبت ساير روشها  ( 8) نياز دارد. بنابراين استفاده از روشي كه سازگاري بيشتري با موقعيت منطقه دارد ،مي تواند ، مورد توجه قرار گيرند.

 

3 – شرايط جغرافيايي و  توپوگرافي:

مناطق جنگلي ما بجز در مناطق جنوبي تا جنو ب شرقي غالبا در مناطق كوهستاني و صعب العبور قرار دارند. استفاده از يك روش  در همه مناطق با شيبها و جهات  مختلف جغرافيايي ،  درست نيست . مثلا در جهت جنوبي با شيب تند و خاك كم  عمق ، اصولا بانكت نه ضروري است و نه به مصلحت

 

4 – شرايط آب و هوايي :

شرايط آب و هوايي هم بسيار موثر در انتخاب روش مناسب است . مثلا روش بانكت خاص اقاليم  نيمه خشك است و مناسبتي با اقاليم مرطوب ندارد . يا هرچه ميزان بارندگي بيشتر باشد، معمولا از اينگونه روشها كمتر استفاده مي شود.

با توجه به نكات ذكر شده ديده مي شود كه دو يا چند عامل ذكر شده در فوق دست بدست هم داده و مانع از بكاربردن  بعضي روشها مي گردند. بنايراين آگاهي از انواع روشها و چگونگي كاربرد آنها در مناطق مختلف مي تواند ،  عامل بسيار مهمي براي اجرا كنندگان در عمل باشد.

 

5 – چگونگي كاشت و ضد عفوني كردن  بذور:

در روشهاي معمول و متداول مانند شيار ، چاله معمولي و چاله كاسه اي ، چاله مته اي …. كاشت بذر در درون چاله بر روي خاك نرم و به عمق 2 تا3 برابر طول بذر بايد(7) كاشته شوند.

اما در روشهاي مانند بانكت ، سدهاي رسوب گير ، ديواره هاي خاكي سدهاي احداثي ، پخش سيلاب و غيره كاشت در محل داغ آب و به همان عمق ذكر شده در بالا مي باشد.

قبل از كاشت بهتر است بذور كاشت شده را با سموم قارچ كش  (مانند كاپتان،بليتوكس ..)و يا  مواد  فراري كه  سبب فرار جوندگان يا گراز مي شوند و در بازار يافت مي شوند،  استفاده نمود. در بعضي مناطق كشت بذر بلوط را با روغن سوخته آغشته ( 5 )كرده و سپس مي كارند،( یا در مناطق جنگلی زاگرس شمالی جنگلنشینان باقرار دادن یک عدد به معتقدند باعث فراری دادن گراز میگردد.)  تا از گزند جوندگان و غيره در امان باشند. در اين زمينه بهتر است با كارشناس آفات و بيماريهاي گياهي مشورتهاي لازم صورت گيرد.

 

6 –  بهترين فصل كاشت:

 زمان كاشت بذر به عوامل متعددي بستگي دارد كه مهمترين آنها عبارتند از:

رسيدن بذر ، دوره كمون بذر،  پوشش روي بذر ، شيوه نگهداري بذر …

مناسب ترين فصل براي كاشت به تناسب  بذور مختلف ،  متفاوت است. بذوري چون بلوط به محض رسيدن  در همان فصل ( 7)  قابل كشت هستند. اما نگهداري  بذر در جاي مناسب به منظور جلوگيري از خشك شدن بذر و كاهش شديد رطوبت ضروري است. اينگونه بذور بايد در سايه و  به صورت باز نگهداري و سپس كاشته شوند.بذور بلوط هر چه بيشتر بمانند قوه ناميه آنها كاسته  ( 7) مي گردد، مگر اينكه در سردخانه با دماي مناسب 5 –  2  درجه نگهداري گردند. اينگونه بذور را مي توان در فصل بهار هم كاشت نمود. اما تجارب كسب شده تا كنون نشان مي دهد كه بهترين زمان كاشت در فصل پاييز است.

نکته مهم : نگهداری بذر در داخل کیسه های پلاستیکی و رویهم قرار دادن آنها خود داری کرد چون سریعا جوانه زده یا دچار بیمارها میگردند.  پس بهتر انست به محض جمع آوری انها را به مکانهان های پوشیده که هوا در آنها  به طور کامل جریان دارد ،بصورت باز  پخش کرد.

 بذوري مانند زالزالك بعد از رسيدن حتما بايد دوره سرما دهي مناسب(8) را ببينند تا قابليت كشت را پيدا نمايند. كشت مستقيم بذر زالزالك در نهالستان بدون تيمار بعد از دو سال سبز مي شود. كشت بذر بنه در فصل پاييز بدون هيچ مشكلي در بهار سال بعد سبز مي شوند. رويهمرفته غالب بذور  مناطق سرد سيري قابليت كشت در پاييز را دارا هستند.

 

7 -زنده ماني  بذور :

هر بذري از نظر جوانه زني داراي عمري است و بعد از آن شروع به جوانه زني(2 ) مي نمايند . اين زمان اصطلاحا زنده ماني ناميده مي شود.

آزمايش زنده ماني بذر  ابزاري مهم براي قضاوت سلامتي بذر است. و به دو طريق انجام مي شود. الف  روشهاي فيزيكي ب- روشهاي بيوشيمايي

. الف  روشهاي فيزيكي:

روشهاي فيزيكي  در عمل بيشتر مورد توجه قرار مي گيرند. در حاليكه روشهاي بيوشيميايي در عمل كمتر مورد توجه قرار مي گيرند.

1 – آزمايش غوطه ور نمودن:

در اين روش بذر ها را در آب غوطه ور نموده تا بذر سالم از نا سالم جدا گردند. بذرهايي كه ته نشين مي گردند سالم و آنهايي كه در سطح آب قرار مي گيرند نا سالم هستند. اين روش براي بذور سنگين و تازه  كاربرد دارد . براي بذور سبك از مايعاتي چون الكل استفاده مي گردد.

2 – آزمايش رنگ :

به كمك تغييرات رنگ مي توان بذر رسيده را از ناسالم و نه رسيده جدا كرد. مثلا بذر بلوط در موقع ريزش از رنگي يكنواخت ، شاداب و براق برخوردار است اما به محض حمله آفات و امراض بخشهاي از بذر تغيير رنگ مي دهند.

3 – استفاده از روش برش مشاهده اي   :

در اين روش بذر را برش داده و با نگاه كردن به محتويات دروني بذر ، سلامتي آنرا میتوان  بررسي كرد. اين روش در مناطق روستايي روش مرسومي است

 ب – روشهاي بيوشيميايي :

1 – رنگ كردن جنين يا آزمايش تترازوليوم

بذر را از قسمت گياهك به دو نيمه تقسيم مي نمايند و در محلول بيرنگ تريفنيل تترا زوليوم كلرايد قرار مي دهند . اين آزمايش خاص پهن برگان است.

2 – آزمايش جنين بدون پوشش

بذر را خيس مي كنندتا كاملا مرطوب شوند ، سپس جنين هاي كاملا خيس شده را جدا مي كنند  تا جوانه بزنند.بعضي هم تغير رنگ داده و سبز نمي شوند.

 3 – روش پيرو كسيد هيدروژن

پوشش بذر را برداشته و در محلول رقيق يك درصد H  2 O2 قرار مي دهند  و در حرارت اتاق تا يك هفته نگهميدارند تا جوانه بزنند و نهايتا شمارش مي گردند.

4 – آزمايش اشعه ايكس

اين روش در كشورهاي اسكانديناوي از كاربردي فراوان( 6) برخوردار است زيرا سريع درصد بذور ناسالم را مشخص مي نمايند. شكل شماره   1  نمايي از بذور سالم را بعد از رسيدن نشان مي دهند.

 

 شکل شماره 1  آزمایش بذور سالم از نا سالم بوسیله اشعه ایکس 

8 – عمق مناسب كاشت:

عمق مناسب براي كاشت هربذري متفاوت است  اگر در مراکز تحقیقاتی بررسیهایی انجام گرفته بهترین روش آنست که از نتایج تحقیقاتهای انجام شده بهره جست.  در غیر اینصورت معمولا 2 تا 3 برابر طول بذر( 7) را به عنوان عمق كاشت انتخاب مي نمايند. بذور درشت دانه  مانند بلوط را در اعماق 5 تا 8 سانتيمتر مي كارند .  بذور ريز تر را در عمق 2تا 4 سانتمتر مي كارند. . بذور بسيار ريز را با ماسه بادي  يا ساير موارد مشابه آغشته و بر روي عرصه آماده شده مي پاشند. سپس لايه نازكي از كود  يا ماسه را بر روي آن ميريزند.

 

9 – طريقه كاشت بذر :

بستر كاشت بذر به تناسب امكانات مي تواند درون گلدان ، كيسه هاي پلي اتيليني، يا بسترهاي آماده شده در نهالستانها باشد. شيوه كاشت بذر  در شرايط ذكر شده مي تواند بصورت رديفي ،دست پاش  و غيره باشد.

بذور درشت دانه مانند بلوط  را درجهت طولي در عمق مناسب قرار داده و سپس پوششي  از خاك يا مخلوطي از خاك ،كود و ماسه را به نسبت يكسان با هم قاطي نموده و در سطح بالايي بذر(8)  مي ريزند.  پوشش روي بذر نبايد فشرده گردد. معمولا بذور سالم را بصورت تكي در چاله هاي كاشت قرار مي دهند ، ولي اگر قوه ناميه بذر كمتراز 70  یا کمتر از درصد  بود از دو يا سه عدد بذر استفاده مي نمايند. بعد از سبز شدن به خاطر كمي رطوبت خاك گاهي نو نهالهاي اضافي را  قطع مي نمايند.

قبل از كاشت بهتر است بذور را با سموم قارچ كش و يا  سموم مورد نياز براي ساير آفات آغشته نمود.   

 

10 -كاشت بذر در طبيعت :

كاشت بذر در فضاهاي باز ( طبيعت ) بسته به سرشت گونه تا حدودي متفاوت است. كاشت بذوري مانند بلوط و بنه علي الرغم اينكه درختان آنها نور پسند هستند نونهالهاي آنان ( 8 ،7)تا زمان استقرار نياز به پناه دارند. بنابراين كاشت اينگونه بذور در مناطق جنگلي با تاج پوشش كمتر از 15 الي 20 درصد حتما بايد در پناه بوته ها ، درختچه ها و ساير گونه هاي پرستار انجام گيرد. در چنين حالاتي بهتر است با توجه به سير توالي و تواتر پوشش گياهي اقدام نمود. به عبارتي بايد ديد شرايط پوشش هاي گياهي منطقه در چه حالتي قرار دارند ، بعد الگوي مناسب را انتخاب نمود.

كشت مستقيم بذر در فضاهاي باز بدون پوشش غالبا منجر به نهالهاي كم رشد، پرشاخه ..  با درصد زنده مانی کم خواهند شد.

   

11 – تيمارهاي قبل از كاشت:

بعضي از گونه ها  نياز به تيمارهاي قبل از كاشت دارند . اما اين مورد براي تمامي گونه ها صدق نمي نمايند . در مناطق گرمسيري و نيمه گرمسيري(2) گونه هايي چون : چش ، آكاسيا ، ابريشم،  فلوس سوبابل و غيره قبل از كاشت نياز به اجراي تيمارهايي دارند. مثلا:

–  در مورد چش :

بذر را قبل از كاشت در داخل آب جوشيده ريخته و 24 تا 48 ساعت نگميدارند.

 در مورد داغداغان :

 خيساندن بذر ها در آب جوشيده سرد به مدت 48 ساعت

در مورد سمر :

غلافها را با چوبدستي مي كوبند تا بذر ها از غلاف جدا شوند. بعد بذر ها را  در آب جوش قرار داده تا آب سرد شود و سپس به مدت 24 ساعت مي خيسانند.

در مورد گونه ارس:

بذور را در كيسه هاي چند كيلويي مي ريزند. سپس آنرا در زير چرخ تراكتور ( 3)  قرار مي دهند تا  له شوند ( دانه و پوسته ها از هم باز شوند) . آنگاه با الك پوسته و  بذور له شده را چندين بار الك كرده تا پوسته و بذر ازهم جدا شوند. بذور جدا شده نهايي را در محلول يك دهم درصد آب آهك قرار و سپس شتشو داده مي شوند. آنگاه  در كيسه هاي  متقالي ريخته و حدود چند ماه در دماي 2-5 درجه يخچال نگهداري  و سپس كاشته مي شوند.

در مورد سرو نقره اي:

بذور سالم جمع آوري شده را به مدت 24 ساعت در آب خنك ريخته و در اين مدت آب را 4 بار بايد عوض باید کرد. سپس بذور را در گوني مرطوب و پلاستيك قرار داده و در يخچال قرار مي دهيم. قبل از كاشت بذور را با محلول 2 در هزار بنوميل قرار داده و سپس مي كارند.  

اما در مورد گونه هاي مناطق نيمه خشك زاگرس بجز گونه ارس ، زالزالك (7،8)كه نياز به تيمار قبل از كاشت دارند بقيه گونه ها به شرطي در فصل پاييز كشت شوند نياز به هيچگونه تيماري ندارند.

اما در كارهاي تحقيقاتي كه مجري ناچار است بذر مورد نياز را هرچه زودتر به نهال تبديل شوند از تيمارهاي مختلف براي بعضي بذور مانند بنه استفاده مي نمايند، تلاشهايي صورت گرفته كه غالبا جنبه تحقيقاتي دارند.

 

12 – مقدار  بذر  :

 اصولا ميزان بذر مورد نياز را به تناسب نهال مورد نياز در هر متر مربع بستر مشخص مي نمايند . هر چه بستر متراكم كاشته شود نهالها ريز تر و ضعيف تر و هر چه تنك تر باشد(10) امكان رشد علفهاي هرز بيشتر مي گردد. امروزه با انجام آزمايشات لازم در نهالستانها تلاش مي گردد كه تعداد نهال در هر متر مربع طوري صورت گيرد كه بيش از90 – 80 درصد نهالهاي توليد شده حالت استاندارد را داشته باشند. شكل شماره 2 نمايي از بذور گونه هاي مختلف در زاگرس را نشان مي دهد. 

 تمامی موارد 12 گانه قوق الذکر در بالا هنگام کاشت باید مورد توجه قرار گیرند. 

                                             شكل شماره 2 نمايي از بذور گونه هاي مختلف بذر بلوط  در زاگرس

 

مهمترين روشهاي شناخته شده كاشت بذر:

مهمترين روشهاي شناخته شده كاشت جهت مناطق خارج از شمال كشور عبارتند از:

چاله معمولي ، چاله كاسه اي ، چاله هاي عميق ،  شيار( فارو يا كنتور فارو )،  بانكت ،  تراس ، تشتك دايره اي شكل ، تشتك نعل اسبي،  تشتك هلالي ،چاله مته اي ، كاشت در پشت حصارهاي چوبي  ، كاشت در پشت ديواره هاي سنگي ، توركينس  ، سدهاي رسوب گير ، آب بندهاي محلي ( دگار) ، پخش سيلاب ،كاشت در چاله با پوششهاي گياهي يا مالچي  ……..و غيره

در تمام روشهاي ذكر شده بايد از گونه هاي بومي كه سازگاري خود را  در هر منطقه اي در  طول زمان  به اثبات رسانده اند،  استفاده نمود.

 

 

 

 

 

 

 

شكل  شماره 3  نیمرخ روش هاي مختلف كاشت در طبيعت 

 

 

روشهاي مناسب در دامنه ها و مناطق شيبدار:

مهمترين روشها بدون در نظر گرفتن هزينه اجرا عبارتند از:

چاله معمولي ، چاله كاسه اي،  شيار ، بانكت ، چاله مته اي …..

در چنين مناطقي اگر شرايط محيطي بهم خورده باشد و به عنوان نمونه تشي به عنوان عامل بازدارنده محسوب گردد نبايد از روشهايي كه سبب بهم خوردگي بيشتر عرصه ( 11،10) مي گردند استفاده شود.

بنابراين از بانكت و چاله كاسه اي نبايد استفاده نمود در عوض از روشهايي مانند چاله مته اي و چاله معمولي و در مواردي شيار بايد استفاده نمود.

 

شكل شماره 4نمايي از اجراي روشهاي كاشت در طبيعت

 

روشهاي مناسب مناطق دشتي و نسبتا مسطح:

در چنين مناطقي هم مي توان از نيروي ارزان كارگري بهره گرفت و هم از ماشين آلات مناسب

مهمترين اين روشها عبارتند از:

شيار ( فارو) ، تشتك نعل اسبي ، تشتك دايره اي و هلالي ، دگار يا آب بند

 

 

شكل شماره 5 نمايي از مناطق دشتي مناسب كاشت در طبيعت

روشهاي مناسب مناطق كوهستاني و سنگلاخي

در مناطق كوهستاني و شيبدار و نقاطقي كه سنگي و سنگلاخي است بهترين روش استفاده از چاله هاي كوچك و پراكنده در حد فاصل بين شيارهاي سنگي كه معمولا توسط خار و خاشاك پرشده و معمولا بخاطر شرايط و موقعيت آن كمتر در معرض تابش مستقيم آفتاب و تبخير قرار مي گيرند  ، استفاده مي گردد.

در صورتي منطقه كوهستاني وداراي تاج پوشش بين 10 تا 20 درصد به بالا باشد مي توان از روش چاله ای استفاده کرد.

 

 

شكل شماره 6 نمايي از مناطق كوهستاني و  حفاظتي در زاگرس

 

 

چاله معمولي  :

چاله معمولي از متداولترين شيوه ها براي كاشت غالب بذور جنگلي  به ويژه انواع گونه هاي (7،8) مختلف  بلوط((بلوط ايراني = Q.persica)،  مازودار = َQ.infectoria و  وي ول= (( Q. libani  انواع گونه هاي بادام و  بصورت محدود گلابي وحشي ، بنه و زالزالك و….. در مناطق كوهستاني و دامنه هاي شيبدار  مي باشد.  ابعاد اين نوع چاله ها  داراي قطري برابر 10 تا 12  و عمقي حدود 10 سانتيمتر را داشته باشند.  اين نوع چاله ها را مي توان با زدن دو يا چند بار گلنك بر روي زمين مناطق جنگلي ايجاد نمود( بسته به نوع خاك و ميزان رطوبت يا ميزان خشكي تعداد دفعات زدن گلنگ مي تواند متغيير باشد) .

چاله معمولي را مي توان در مناطقي كه خاك  و اقليم  مناسب دارند و ميزان تاج پوشش كمتر از  15 درصد نباشد، بصورت منظم يا نا منظم در عرصه ايجاد نمود. اما ايجاد اين نوع چاله ها را براي مناطق خشك كه با كمبود آب و خشكي فيزيكي هوا در طول چند ماه از سال روبرو هستند توصيه نمي گردد. یا اگر انجام گرفت کاشت بذور بهتر است در پناه بوته ها ، درختچه ها ، موانع سنگی …. انجام تا در کقابل شدت زیاد آفتاب ماندگاری بهتری داشته باشند. 

 

كاربرد چاله معمولي :

چاله معمولي كاربردهاي فراواني در مناطق جنگلي به شرح زير را دارد.

1 –  در مناطق جنگلي تخريب شده كه توسط گونه هاي پيشاهنگ احيا شده اند يا در عرصه هاي  جنگلي تخريب يافته كه هنوز داراي بوته هاي دايمي مانند  دافنه (Daphne Sp )  انواع گونه هاي بادام (Amygdalus sp )  آلبالوي وحشي (Prunus sp )  گون  (.  Astragalus sp )  و غيره  یا قطعات سنگ بصورت پراکنده است ، مي توان اين نوع چاله ها را در پناه آنها ايجاد تا  نو نهالهاي حاصل از بذور كاشته شده در سال بعد به توانند در پناه اين نوع درختچه ها يا بوته ها كه يك نوع ميكرو كليماي خاصي را براي نونهالها فراهم مي سازند ، كاشت.  اين شيوه  كاشت كه در پناه ساير گونه ها انجام مي گيرد توسط  طبيعت  در غالب نقاط ديده مي شوند. بنابراين با پيروي از اصول طبيعت بايد حركت نمود تا بتوان با دو يا چند بار كشت در سالهاي بذر دهي در اينگونه مناطق،  شاهد احيا دوباره طبيعت با گونه هاي اصلي و فرعي بود.

2 – ايجاد چاله معمولي  در مناطق سنگي و سنگلاخي

اين نوع چاله ها را مي توان در حدفاصل قطعات سنگي  يا در دز و شكافهاي ايجاد شده در آنها  اقدام نمود .  اما بايد توجه نمود كه در شكافهاي ايجاد شده حتما خاك وجود داشته باشد ، كافي است چاله معمولي را با ابعاد كم مانند چاله مته اي ايجاد و سپس نسبت به كشت بذر اقدام نمود و آنگاه روي بذر را با خاك يا هوموس كنار زده شده آن پر نمود.

شكل  شماره 4 نمايي از روش چاله معمولي را  نشان مي دهد. .

3 – كشت  در عرصه هاي باز مناطق جنگلی ( جنگلهاي كاملا مخروبه)

كشت بذوري چون انواع  گونه هاي بادام و گلابي در عرصه هاي باز كه در اثر تخريب پوشش خود را از دست داده اند ، به شرط مناسب بودن شرايط اقليمي و خاكي مي توان ايجاد نمود.    اما اين گونه عرصه ها مناسب كشت مستقيم انواع گونه هاي بلوط و بنه نيستند. چون اين نوع  گونه ها هر چند جزو گو نه هاي نور پسند هستند ولي نونهالهاي آنها به نور حساس بوده و دچار كمي رشد بيشتر شده و

 به خاطر مبارزه با تابش مستقيم آفتاب  ، حالت چنگالي شدن را پيدا مي نمايند . ضمننا در صد زنده ماني آنها شديدا تقليل مي يابد. به همين خاطر كشت اين نوع گونه ها را در طول دوره استقرار ( 3 تا 6 سال )  در پناه ساير گونه ها به ويژه درختچه ها و بوته ها توصيه مي نماييم.

4 – ايجاد چاله معمولي در مناطق حفاظت شده

شكل  4  تصاويري از ايجاد چاله  هاي مختلف در مناطق نيمه خشك را نشان مي دهد.

 

چاله كاسه اي :

چاله كاسه اي در واقع فرم بزرگتر چاله معمولي است . بنابراين ايجاد آن به نسبت چاله معمولي پر هزينه تر است.

ابعاد اين نوع چاله ها را معمولا 30*30*30  سانتيمتر در نظر مي گيرند. ولي هر چه اقليم و خاك خشكتر يا عرصه خالي از پوشش باشد ناچار درصدي بر ابعاد چاله افزوده مي گردد.

در اين روش بعد از ايجاد چاله در 10 سانتمتر اول عمق چاله خاك نرم و مناسب ريخته مي شود سپس بذر را به تناسب درشتي و ريزي آن در عمق 2 تا 3 برابر ابعاد بذر در درون خاك نرم چاله قرار مي دهيم. 20 سانتيمتر باقي مانده عمق چاله به منظور ذخيره نزولات آسماني و ايجاد پناهگاه مناسب براي نونهال آينده، باقي  به گذاريد .

با سبز شدن نونهال در سال بعد از كشت ، اگر تابش مستقيم آفتاب شديد بود در ماههاي تابستان معمولا روي چاله را با خار و خاشاك اطراف به پوشانيد تا از گزند تابش آفتاب و تبخير شديد آفتاب جلوگيري گردد. در صورت عدم وجود خار و خاشاك از قرار دادن چند قطعه سنگ بر رويهم سعي مي گردد دهانه چاله را به حداقل كاهش داد تا از تابش شدید آفتاب چلوگیری کرد.  

شکل شماره    7  کاشت انجیر در منطقه اصطبهانات فارس با سنگ چینی دور دهانه چاله  عکس از شیراز صفا

كاربرد :

1 – اين نوع چاله در زماني كه با گونه هاي اقتصادي و نادر و محدود روبرو هستيد و زمان و هزينه چندان با اهميت نيستند مي توان استفاده نمود.

2 – اين نوع چاله به دليل كارايي در نگهداري نونهالها در غالب مناطق مانند دامنه ها ، مناطق كم ارتفاع و نسبتا مسطح با شيب ملايم و كوهستاني ايجاد نمود.

3 – مهمترين عامل محدود كننده آن را مي توان شيب زياد منطقه و مسئله فرسايش خاك عنوان نمود كه بعد از بارندگيها كف چاله را پر مي نمايند. بنابراين اگر بتوان تدابير لازم براي حفاظت از پر شدن را چاره اندیشی كرد روش نسبتامطلوبي براي مناطق كوهستاني خواهد بود.

4 – در اقاليم نسبتا خشك كه با كمبود باران مواجه هستيم كارايي مناسبي دارد

شكل   شماره   4  چاله كاسه اي را نشان مي دهند .

 

شيار( فارو):

 اين شيوه كاشت يكي از ارزان ترين شيوه ها   سهل الوصول  براي كاشت است.  شيار با گاو آهن يا با تيغه تراكتور و يا ايجاد آن با  كارگر شيوه اي مرسوم و متداول است و از قديم الايام توسط بعضي از روستاييان براي كشت و كار بعضي از گونه ها به ويژه كشت گونه بادام متداول بوده است.

طول شيار نامحدود، عرض آن وقتي با تراكتور در مناطق كم شيب و دامنه ها زده شود ، به اندازه طول تيغه و اگر با گاوآهن سنتي انجام شود به اندازه طول خيش گاوآهن و اگر با كارگر ايجاد شود مي تواند به عرض 20 سانتيمتر و عمق بين 10 تا 20 سانتيمتر متفاوت باشد. طول شيار به تناسب نوع عرصه مي تواند متغيير باشد. در مناطق باز كه بذر كاري با بادام انجام مي گردد طول شيار مي تواند تا حدفاصل بين دو مانع سر راه و در مناطق جنگلي مخروبه با پوشش تنك از انواع بوته ها و درختچه ها مي تواند تا حد فاصل بين آنها و در مناطقي با بيرون زدگيهاي سنگي در حدفاصل بين آنها ايجاد  گردد.

عمق شيار را مي توان به تناسب نوع بذري كه براي كاشت انتخاب گرديده  تنظيم كرد.

شيوه كاشت بذر در درون شيار مي تواند به دو روش انجام گيرد.

1 – در صورتي كه هدف كاهش هزينه و استفاده از حداقل زمان باقي مانده است مي توان بعد از انتخاب فاصله كشت در روي رديف هاي كاشت مستقيما نسبت به كشت بذر اقدام نمود. اين شيوه براي كشت بادام بطور سنتي متداول است.

2 – در صورتي كه زمان كافي براي كشت باقي مانده و مسئله هزينه كمي اضافه مطرح نيست مي توان بعد از انتخاب فاصله كشت در روي شيارها چاله هايي را همانند چاله معمولي ایجاد  و سپس اقدام به كشت نمود.

 

 كاربرد :

1لف – اين شيوه در دامنه ها و مناطق كم شيب تا متوسط ( حداكثر 40 درصد شيب ) و مناطق كم ارتفاع و جنگلهاي مخروبه مناطق پايين دست كاربرد فراوان تري دارد.

ب- اين شيوه كاشت در مناطق خشك و نسبتا خشك فاقد كارايي است . بنابراين در مناطق معتدله و نيمه خشك و عرصه مناطق جنگلي از كارايي بيشتري برخوردار است.

شكل  شماره  4 نمايي از ايجاد روش شيار را نشان مي دهند.

 

بانكت:

بانكت بندي شيوه اي است  با قدمت طولاني كه در مناطقي چون اورامانات  در پاوه كرمانشاه ارتفاعات كوهستاني شهرستانك كرج  و ساير نقاط كشور متداول و معمول بوده است. اين شيوه بعدها توسط مراكز دانشگاهي به منظور حفظ ذخيره نزولات آسماني تدريس و از چند دهه قبل مرسوم شده است. بانکت بندی در جنگلکاریهای دست کاشت  به ویژه در غالب جنگلکاریهای استان کردستان چه قبل و چه بعد از انقلاب کاربرد فراوانی دارند . برای بانکت زدن معمولا از بالاترین ارتفاع به سمت مناطق پایین دست بانکت بندی را اجرا می نمایند . فاصله بین بانکت ها به شیب و پارامترهای مختلفی بستگی دارد.

 

 

 

 

 

 

شکلهای  شماره  8 و 9  نمایی از بانکت زدن در مناطق شیبدار از بالا به پایین  با تراز دستی را نشان می دهد 

ايجاد بانكت در همه خاكها و اقاليم توصيه نمي گردد ، به ويژه در خاكهاي لغزنده و مارني (12) و خاكهايي كه اصولا داراي پايداري كم یا مناطق پر شیب  هستنند نبايد احداث نمود . زيرا ايجاد آنها در چنين خاكهايي منجر به تشديد فرسايش و از بين رفتن سريعتر خاك مي گردد.  ضمننا  ميزان بارندگي ،ميزان شيب ، نوع خاك  و …. مي تواند  در ميزان بانكت ايجاد شده در هكتار يا فاصله بين بانكتها موثر باشد.

طول بانكت مي تواند به تناسب موانع سر راه  مانند جنگلكاري ديم  ( 14) متغيير باشد . در مناطقي كه هدف آبياري نهالها در درون بانكتهاي ايجاد شده است، طول بانكت بايد با مسير آبياري  متناسب باشد . به عبارت ديگر محدويت طول بانكت بايد رعايت گردد.

 

موانع كاربرد:

1 – بانكت روشي پر هزينه و زمان بر است.

2 – در همه نقاط  كارايي ندارد.

3 – در مناطق معتدله و نيمه خشك بهتر از ساير اقاليم كارايي دارد.

4 – در اكوسيستمهاي حساس و شكننده بهتر  است استفاده نگردد.

 

ايجاد بانكت:

براي ايجاد بانكت ابتدا كارشناس  بايد منطقه را مشخص و بعد از تعيين فاصله بين دو بانكت يك كارگر ماهر آموزش ديده  را مسئول ايجاد خطوط تراز نمايد . حركت بايد از بالا به پايين توسط يك ترازدستي ( منظور تراز بنايي است ) كه روي يك قوطي آهني يا آلومينيومي يا چوبي با دويايه مستقر مي نمايند( طول ميله 2 متر و طول پايه هاي آن يك متر ) انجام گيرد .  بعد از مشخص شدن فاصله بانكتها بر روي هر مسير حركت و بعد از تراز شدن مايع درون تراز كارگري همراه زير مسير تراز شده را با گلنگ يا وسيله ديگري مشخص مي نمايند. 

آنگاه هر دو كارگر در طول مسير قرار مي گيرند. يكي از كارگرها مسير را  مشخص مي نمايد  و كارگر دومي با بيل خاكها را در جهت پايين دامنه بصورت پشته اي مي ريزد. عرض بانكت را معمولا به اندازه طول دسته كلنگ مي گيرند و براي تنظيم آن وقتي دسته كلنگ در عرض بانكت قرار مي گيرد بايد مماس بر ديواره خاكي و پشته باشد. ضمننا شيب بانكت به سمت ديواره بالا دست باشد.

 

طريقه كاشت در بانكت

بعد از اينكه بانكت آماده شد و بذور بعد از ضد عفوني و سمپاشي آماده كشت شدند ، يك كارگر در طول مسير بانكت حركت و چاله اي معمولي را در محل داغ آب يا در حدفاصل بين خاك طبيعي و ديواره پشته  ايجاد و كارگر بعدي بذور لازم را درون چاله  قرار و روي آنرا با خاك مي پوشاند.

 

انواع بانكتهای کاربردیدراراضی جنگلی

1 – بانكت ساده

بانكت خاص مناطق شيبدار مانند دامنه ها و مناطق كوهستاني است.هرچه خاك  غني تر و منطقه كم شيب تر و پايداري خاك بهتر باشد از بانكتهاي ساده استفاده مي كنند.

مانند بانكتهايي كه توسط كارشناسان سازمان در اقصي نقاط كشور و به ويژه در پشت سدهاي آبي كشور ايجاد شده اند .

2 – بانكت سنگ چيني شده

در مناطق كوهستاني با خاكهاي كم عمق تا متوسط و شيب زياد كه امكان حمل خاك دپو شده در پشته بانكت را فراهم مي سازد ، به خاطر حفظ خاك پشته و پايداري بانكت(10،11) در طول زمان و مقاومت و استحكام بيشتر بانكت ، ديواره اي سنگي را در بيرون پشته ايجاد مي نمايند تا پايداري بانكت تضمين گردد. لازم به ذكر است كه هزينه ايجاد اين نوع بانكت به مراتب بيشتر از بانكت ساده است. اين نوع سنگ چين در اورامانات پاوه براي كشت موديم ،گردو ، بادام ، انجير …متداول است.

شكل شماره 10 نمايي از ايحاد بانكت  و کاشت گونه های سوزنی برگ در پارک آبیدر سنندج 

  

چاله مته اي:

چاله مته اي را در نقاطي ايجاد مي كنند كه اكوسيستم منطقه به خاطر دخل و تصرفهاي متعدد ناشي از   بهره برداري بيش از حد( فون و فلور)  و يا تبديل اراضي آسيب پذير شده اند.  به عنوان نمونه  در جنگلهاي زاگرس از كرمانشاه به سمت جنوب غربي و يا در جنگلهاي تنك شده بنه در غالب نقاط كشور مانند سمنان ( ارتفاعات اسب كشان وغيره) به دليل بهم خوردن رابطه بين فون ( جانوران و……. ) و فلور ( گياهان و كليه پوششهاي گياهي ) بعضي از گونه هاي شكاري نظير ببر كه كنترل كننده خوبي براي تشي بوده ، سبب طغييان اين آفت شده است. متاسفانه در چنين مناطقي با آغاز فصل خشكي و كمي رطوبت هوا و خشبي شده غالب گونه هاي كاشته شده  و كاهش گونه هاي آبدار علفي اين آفت نسبت به كندن يا تراشيدن پوست درختان اقدام مي نمايند . يا در مناطقي كه توسط كارشناسان منابع طبيعي عملياتهاي غني سازي و احيا دنبال مي گردد ، تشي در اوايل فصل خشك ابتدا در عرصه هايي (10،11)كه بيشترين تغييرات خاك در آنها پديد آمده حمله ور شده و كليه نهالها را از محل يقه قطع مي نمايند و بذور باقي مانده و حتي غالب عرصه اي را كه ما ناچار به ايجاد آن بوده ايم زير و رو مي نمايند.

در چنين مناطقي استفاده  از ساده ترين روشهايي كه كمترين تغييرات را در عرصه ايجاد مي نمايند،  بايد بهره گرفت. چاله مته اي يكي از اين روشها براي مناطق ذكر شده كه داراي اكوسيستم شكننده و حساس شده اند مي باشند.

 

تراس :

 تراس بندي  يكي از شيوه هاي متداول و معمول در زمينه مسايل كشاورزي (4،8،14) به ويژه كشت غلات و باغداري در مناطق كوهستاني و شيبدار و حاشيه رودخانه ها و نقاط پرتگاه مي باشد. اين روش را معمولا زماني بكار مي برند كه وسعت اراضي كشاورزي اندك و مردم ناچار مي شوند به خاطر ارضاي نيازها با ايجاد پلكانهايي پي درپي در دامنه ها ، مناطق سنگي و سنگلاخي ، در طول مسير دره ها و پرتگاهها، عرصه هايي هرچند كوچك را براي خود فراهم سازند.

 

 

 

 

 

 

 

شکل شماره  11  راست  تراس سنگی( از سایت arusun.ir)  و شکل شماره  12  تراس در برنج کاری بارلی (از شرکت الی گشت) 

 اين سازه به دليل كاربرد بيشتر در امور باغداري و کشاورزی  است  .

ولی  به دلیل  پر هزينه بودن آن مناسب فعاليتهاي منابع طبيعي

با گونه هايي چون گردو و غيره چندان مورد توجه اين بحث ما نخواهد بود.

 

 

 

شكل شماره 13 نمايي از تراس بندي توسط ساكنان  براي برنج كاري در زاگرس

 

تشتك هاي هلالي ، لوزي شكل ، نعل اسبي و دايره اي:

اين تشتكها كه به اشكال مختلف و متنوع ايجاد مي شوند خاص مناطق دشتي ، مخروط افكنه ها و مناطق كم شيب مي باشند در چنين نقاطي اقليم خشك تر و بارندگي كمتر ، بنابراين از روشهايي كه منجر به ذخيره بيشتر آب مي گردد استفاده  نمايند. هرچند فرم لوزي و هلالي اين نوع تشتكها در دامنه ها هم قابل استفاده مي باشند.

اين نوع تشتكها را با كارگر يا با ساير ادوات كشاورزي به دليل شيب كم منطقه و قابليت تردد ماشين آلات به آساني قابل پياده كردن هستند.

شکلهای شماره 14 و 15  نمایی از تشتکهای هلالی و نعل اسبی در قبل و بهد از زمان آبگیری 

در غالب اين روشها محل ذخيره آب در حاشيه منطقه اي كه بايد در آنجا بذر كاري يا نهالكاري انجام پذيرد ، طراحي مي گردند. از اين شيوه ها در مناطقي چون كرمان (16) ، سيستان و بلوچستان و مناطق مشابه كه غالبا در منطقه نيمه گرمسيري قرار دارند از كارايي نسبتا مناسبي برخوردارند.

 

ايجاد چاله هايي با پوشش مالچي:

در اين روش چاله هاي بزرگي را به اشكال متنوع و مختلف ايجاد مي نمايند . سپس بعد از كاشت بذر يا نهال كف اينگونه چاله ها را با پوششي از ماچهاي مختلف مانند گاه ، كلش ، پلاستيك ، مالچ نفتي و غيره به منظور كاهش تبخير سطح چاله مي پوشانند. اين شيوه در  شنزارها از كاربرد بيشتري برخوردار است. يا در مناطقي چون اروپا به خاطر جلوگيري از سبز شدن گياهان علفي در پاي نهالهاي كاشته شده از چيپس پوست درختان  به شعاع دهانه چاله(6،15،16) را با ضخامت 2 سانتمتر مي پوشانند تا هم از رشد و نمو گياهان و علفهاي هرز جلوگيري بعمل آيد و هم در مناطق كم آبي مانع تبخير آب درون چاله گردد. شكل شماره 16 نمايي از پوشش مالچي را در محل يقه نهالهاي كاشته شده در كشور سوئدو چک  را نشان مي دهند. از مهمترین اهداف این روشها  جلوگیری از رشد علفهای هرز و محافظت از تنه و حفظ محوطه مناسب  برای رشد درختان غالبا در فضاهای شهری و پارکهاست .

 

 

 

 

 

 

شکل های شماره   16 و   17

 

ايجاد چاله هاي بزرگ و  عميق:

در اين شيوه كه تقريبا شكل بزرگ شده چاله كاسه اي است ،چاله هاي عميقي را در دامنه ها و مناطق كم شيب ايجاد مي كنند  درازای عمق جاله گاهی یک تا یک و نیم متر دو تا سه برابر ریشه  با عمق بیش از ییش از یک تا یک  و نیم متر را ایجاد می نمایند دهانه چاله به نسبت کمتر  باز می نمایند   سپس  نهال  یا پاچوش  را در قسمت پایین می کارند  ، دهانه را در طول دو سه سال اول تنگتر می نمایند تا در محیطی به دور از نور و تابش شدید آفتاب باقی بماند و کم کم که اندام هوایی بزرگتر میگرددف فصای دهانه چاله را باز و اطراف آنرا با  خاک پر می نمایند. .

در اين روش قلمه يا  پاجوش نهال روي خاك نرمي كه در كف چاله مي كارند و در فصل رويشي همگام با گرم شدن هوا دهانه چاله را كم كم با خار و خاشاك(8)  یا سنگ مي پوشانند.نمونه اينگونه چاله ها را مي توان در منطقه اصطبهانات شيراز كه در آن اقدام به كشت  انجير ديم مي نمايند مي توان مشاهده نمود.

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل شماره 18 سمت چپ تصویری از باغات انجیر (عکس از شیراز صفا  ) و شماره 19 نحوه پوشاندن دهانه چاله انجیر تا  ریشه دوانی کامل  و مقاومت در برابر افتاب شدید و خشکی منطقه  

برای کسب اطلاعات بیشتر می توان به کتاب روش احداث باغ انجیر در اراضی شیبدار اقای حمید زارع نشریه ترویجی موسسه تحقیقات علوم باغبانی ( 1397 ) مراجعه کرد.

 بهر حال برای کسب موفقیت در جنگلهای زاگرس با از هنرهای انجیرکاران اصطبهانات  کسب فیض کرد . و الا  کاشت و رها کردن موفقیتی را در بر ندارد. يا در منطقه نيمه حشك زاگرس كشت قلمه موديم را در چنين چاله هايي قرار مي دهند و بعد از ريختن آب و خاك تا چند سانتمتري دهانه آنرا پر مي نمايند.

 

دگار يا آب بند:

اين شيوه ها خاص مناطق جنوبي كشور به ويژه بخشهايي از سيستان و بلوچستان و مناطق نيمه گرمسيري تا گرمسيري كشور با شيب كم  برای جمع آوری آب باران با تکیه بر دانش  های بومی  است. در چنين مناطقي روستاييان در زمين هاي قابل كشت كنار آبراهه ها  آب بندهايي ( 14،12،4،1) را بصورت موازي در مسير عمود بر حركت آب ايجاد مي كنند تا آب بارندگي ضمن عبور از آبراهه از مسيرهاي خروجي وارد فاصله بين آب بندها گردد. در چنين مناطق آب به تناسب ميزان آب ذخيره شده و شرايط آب و هوايي بعدي مي تواند نياز آبي بذر كاشته شده و يا نهالهايي كه در حاشيه آن كاشته شده اند، فراهم نمايند. در چنين مواقعي مانند دشت ياري چاه بهار اقدام به كشت تلفيقي مي نمايند و نتايج حاصله نشان داده كه اثرات ثمر بخشي را براي گونه هاي يكساله و چند ساله كاشته شده به همراه داشته است.

هوتک  به  معنی آب انبار برای جمع آوری بارندگیهای فصلی  یا آب  بند

دگار به معنی زمین مسطح که به صورت سیلاب  کشت می شوند.

این دو سامانه غالبا در کنار هم قرار دارند و هدف نهایی آنها مدیریت منابع آبی حاصل از حوضه های ابخیز در مقابله با خشکسالیهای کشا.رزی است.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل شماره  20  احدداص سنگ چین جهت بند اوردن اب جهت نخلستان و شکل شماره  21 طرح شماتیک ن دگار و اجزای ان (X.com   ) و     برای جمع آوری اب باران 

ايجاد پرچين هاي چوبي يا  ديواره هاي سنگ چين  :

پرچين هاي چوبي : در مناطق كه به دليل بهره برداري بيش از حد  نه تنها پوششهاي گياهي بلكه عمق خاك كاهش و امكان احياي دوباره منطقه (1،4،14) غير ممكن شده است. روستاييان اقدام به ايجاد پرچين  بصورت موازي و با فواصل منظم همانند بانكت در نقاط مختلفه  مي نمايند . تا با جمع شدن خار و خاشاك در طي زمان و تبديل به كود زمينه براي رشد مجدد بذور بومي فراهم گردد.

سنگ چين : در نقاطي كه امكانات لازم فقط سنگ است همانند پرچين ، قطعات سنگي را جمع آوري و بصورت ديوار بدون ملات به ارتفاع 20 تا 35 سانتيمتر ،  سنگها را رويهم انباشته مي نمايند. تا خار و خاشاك در پشت ديواره آن جمع شده و نهايتا موجب احياي مجدد منطقه گردد.

در پشت ديواره گاها بعد از گذشت چند سال ممكن است بصورت دستي اقدام به كشت بذور گونه هاي پيشاهنگ نظير انواع بادام بنمايند و يا از بذور گونه هاي علفي استفاده نمايند.

 

شكل  شماره 22 نمايي از سنگچین   و شكل    شماره23 نمايي از ايجاد پرچين هاي چوبي  در دامنه های برای حفظ خار و خاشک جهت استقرار نهال یا بذر کاریها 

 

منابع مورد استفاده :

4 – رفاهي، حسينعلي ، 1375 ، فرسايش آبي و كنترل آن ، انتشارات دانشگاه تهران

درباره ما

من محمد فتاحی متخصص رشته جنگلداری دانشگاه تهران از سال ۱۳۵۵ وارد عرصه کاری در سازمان جنگلها و مراتع کشور به عنوان کارشناس،جنگل در استان کردستان به مدت ۱۲ سال و بعدا با ورود موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور به مدت ۱۸ سال….  ادامه مطلب

آخرین مطالب

تماس ما

آدرس:  ایران – کرج

تلفن: 09123582840

Facebook Telegram Whatsapp Instagram

کلیه حقوق مادی و معنوی مطالب درج شده در این سایت نزد وب سایت جنگل های زاگرس محفوظ بوده و استفاده از مطالب آن بدون کسب اجازه ممنوع می باشد.