تأسیس وزارت منابع طبیعی

تأسیس وزارت منابع طبیعی

(گامی برای حفاظت از انفال و توسعه پایدار ایران)

فریادی برای نجات قلب سبز ایران

از: محمد فتاحی

استادیار بازنشسته موسسه تحقیقات جنگلها ومراتع

بهار 1404

مقدمه

ایران، سرزمینی با شکوه طبیعت و گهواره‌ای از شگفتی‌های بی‌همتا، از جنگل‌های کهن هیرکانی، میراث جهانی بشریت، تا جنگل‌های ارسبارانی با تنوع زیستی بی‌نظیر، از گستره زاگرس، خاستگاه تمدن‌های باستانی و زیستگاه انسان‌های نخستین، تا جنگل‌های بنه و بادام در دل دشت‌های خشک و بیابانی، و جنگل‌های حرا که در آب‌های گرم خلیج فارس چون نگینی می‌درخشند، جلوه‌ای بی‌مانند از آفرینش را به نمایش می‌گذارند. رودخانه‌های خروشان زاگرس، همچون رگ‌های حیات، فلات مرکزی ایران را سیراب می‌کنند و کوهستان‌های سرافراز دماوند، دنا، و چهل‌چشمه با قامت استوارشان، عظمت این سرزمین را صدچندان کرده‌اند. اما این گنجینه‌های طبیعی، که زیستگاه گونه‌های ارزشمند حیات وحش ایران‌اند، امروز در چنگال زمین‌خواران، کوه‌خواران،تخریب و زوال جنگل‌ها گرفتار شده‌اند.

شیر ایرانی، ببر مازندران، و پلنگ ایرانی، این گوهرهای بی‌نظیر که روزگاری نماد قدرت و شکوه طبیعت ایران بودند و در متون باستانی و روایت‌های شرق‌شناسان و جهانگردان غربی از آن‌ها به‌عنوان ستون فقرات حیات وحش این سرزمین یاد می‌شد، امروز تنها در کتیبه‌ها و افسانه‌ها زنده‌اند. این گونه‌های کلیدی (Keystone Species)، که چون طاق کسری اکوسیستم‌های ایران را استوار نگه می‌داشتند، به دلیل تخریب و گسستگی زیستگاه‌هایشان، یا منقرض شده‌اند یا در آستانه نابودی‌اند. یوزپلنگ آسیایی، این بازمانده نادر دشت‌های ایران، و گوزن زرد ایرانی، که روزگاری در جنگل‌های زاگرس و دشت‌های البرز پرسه می‌زدند، اکنون در معرض خطر انقراض‌اند. خرس قهوه‌ای، گرگ خاکستری، و پرندگان شکوهمندی چون هوبره و سیاه‌خروس نیز از تاراج زیستگاه‌هایشان در امان نمانده‌اند. این فاجعه نه‌تنها به از دست رفتن تنوع زیستی منجر شده، بلکه تعادل اکوسیستم‌های جنگلی، مرتعی، و کوهستانی ایران را بر هم زده است. بازسازی این زیستگاه‌ها و احیای گونه‌های کلیدی، اگر نگوییم غیرممکن، کاری بس دشوار، هزینه‌بر، و طاقت‌فرساست.

حیات وحش: ستون فقرات اکوسیستم‌های ایران

حیات وحش ایران، از یوزپلنگ تیزپای دشت‌ها تا پلنگ‌های باشکوه کوهستان‌ها، از گوزن‌های زرد جنگل‌های زاگرس تا پرندگان نادر مراتع و تالاب‌ها، نه‌تنها بخشی از هویت طبیعی این سرزمین‌اند، بلکه نگهبانان تعادل اکوسیستم‌های آن محسوب می‌شوند. گونه‌های کلیدی مانند پلنگ و گرگ، با تنظیم جمعیت علف‌خواران، از تخریب بیش‌ازحد پوشش گیاهی جلوگیری می‌کنند، در حالی که پرندگانی چون هوبره و سیاه‌خروس، نشانه سلامت مراتع و جنگل‌ها هستند. اما تخریب زیستگاه‌ها، شکار غیرقانونی، و گسستگی اکوسیستم‌ها، این گونه‌ها را به مرز انقراض کشانده است. برای نمونه، یوزپلنگ آسیایی، که زمانی در گستره وسیعی از ایران پراکنده بود، امروز به تعداد انگشت‌شماری در دشت‌های مرکزی محدود شده است. احیای این گونه‌ها و زیستگاه‌هایشان نیازمند حفاظت یکپارچه، پایش علمی، و بازسازی زیست‌بوم‌هاست،امری که بدون نهادی قدرتمند و مستقل امکان‌پذیر نیست.

وزارت منابع طبیعی می‌تواند با مدیریت متمرکز جنگل‌ها، مراتع، و کوهستان‌ها، زیستگاه‌های حیات وحش را احیا کرده و این گوهرهای طبیعی را از کتیبه‌های باستانی به واقعیت‌های زنده سرزمین‌مان بازگرداند.

سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری، با وجود تلاش‌های بی‌وقفه، در قامت یک معاونت زیر سایه وزارت جهاد کشاورزی، فاقد اقتدار، منابع مالی، و نیروی انسانی لازم برای پاسداری از این ثروت ملی و بازگرداندن حیات وحش به جایگاه راستین خود است. تصور کنید وزارتخانه‌ای مستقل و قدرتمند، با جایگاهی برابر در هیئت دولت، که نه‌تنها در برابر تخریب‌گران طبیعت ایستادگی کند، بلکه با مدیریت هوشمندانه، احیا، و بهره‌برداری پایدار، زیستگاه‌های ازدست‌رفته را بازسازی کرده و گونه‌های کلیدی را به قلمروهای طبیعی‌شان بازگرداند. وزارت منابع طبیعی می‌تواند این رویا را به واقعیت بدل کند؛ نهادی که با بودجه‌ای مستقل، کادر فنی و حفاظتی گسترده، و پشتوانه علمی، از انفال عمومی و حیات وحش ایران حفاظت کرده و تعهدات جهانی کشور در برابر تغییرات اقلیمی و حفظ تنوع زیستی را محقق سازد.

پیوستگی جنگل‌ها، مراتع، و کوهستان‌ها با حیات وحش، رازی است که طبیعت ایران را زنده نگه داشته است. جنگلی پایدار، زیستگاهی امن برای گونه‌های ارزشمند است و حفاظت از این اکوسیستم‌ها، تضمینی برای بقای حیات وحش. تأسیس وزارت منابع طبیعی، گامی است برای احیای این پیوند مقدس، تا شیر و پلنگ بار دیگر در دشت‌ها و جنگل‌های ایران گام بردارند و یوزپلنگ در دشت‌های باز جان بگیرد. اکنون زمان آن است که ایرانیان، از استادان دانشکده های منابع طبیعی ، کارشناسان منابع طبیعی، انجمن های زیست محیطی تا شهروندان دغدغه‌مند، دست در دست هم، فریاد نجات طبیعت و حیات وحش ایران را سر دهند. این وزارتخانه، نه‌تنها یک ضرورت، بلکه رسالتی ملی برای حفظ میراث طبیعی و بازگرداندن شکوه گونه‌های کلیدی به سرزمین‌مان است. بیایید با ایجاد وزارت منابع طبیعی، به جنگل‌های هیرکانی، زاگرس، و حرا، به رودخانه‌های خروشان، به کوه‌های سربلند، و به حیات وحش بی‌نظیر ایران، نوید حیاتی دوباره دهیم. این سرزمین شایسته نهادی قدرتمند است که صدای طبیعت و موجوداتش را در بالاترین سطوح به گوش جهانیان برساند و الگویی برای مدیریت پایدار منابع طبیعی در جهان شود. برای ایران سبز، برای آیندگان، و برای بازگرداندن گوهرهای طبیعت از نماد به واقعیت، گام برداریم.

مهمترین دلایل  ارتقای سازمان منابع طبیعی به وزارتخانه

منابع طبیعی ایران با  وسعت و اهمیت فراوانش مانند جنگل‌ها، مراتع، بیابان‌ها، و کوهستان‌ها بیش از 80 درصد مساحت کشور را در بر می‌گیرند. این منابع، پایه اکوسیستم‌های طبیعی، امنیت غذایی، و پایداری محیط‌زیست هستند. مدیریت این گستره عظیم با ساختار محدود یک معاونت در وزارت جهاد کشاورزی، که خود اولویت‌هایی متضاد (مانند گسترش اراضی کشاورزی) دارد، عملاً ناکارآمد است.

تعارض منافع با وزارت جهاد کشاورزی

وزارت جهاد کشاورزی به دلیل تمرکز بر خودکفایی محصولات کشاورزی (مانند طرح خودکفایی گندم یا توسعه باغات در اراضی شیب‌دار) اغلب به دنبال گسترش اراضی کشاورزی است. این امر به واگذاری اراضی ملی، تخریب مراتع، و کاهش پوشش گیاهی ( درست همانند حوزه های آبخیز دریاچه ارومیه .. ) منجر شده است. سازمان منابع طبیعی به عنوان یک معاونت زیرمجموعه، فاقد قدرت تصمیم‌گیری مستقل برای مقاومت در برابر این فشارها است.

 حفاظت، احیا، و بهره‌برداری پایدار از منابع طبیعی نیازمند بودجه کلان، نیروهای حفاظتی متعدد، و کادر فنی متخصص است. ساختار فعلی سازمان منابع طبیعی، به دلیل وابستگی مالی به وزارت جهاد کشاورزی، از تأمین این نیازها ناتوان است. یک وزارتخانه مستقل می‌تواند بودجه‌ای مستقیم و هدفمند برابر با نیازهای واقعی را از دولت دریافت نمایند.

چالش‌های واگذاری اراضی ملی

واگذاری اراضی ملی به پروژه‌های صنعتی، معدنی، یا زیرساختی (مانند خطوط انتقال گاز، نفت، یا سدسازی) اغلب بدون رعایت اصول زیست‌محیطی و با فشار سایر وزارتخانه‌ها انجام می‌شود. سازمان منابع طبیعی به دلیل جایگاه پایین‌تر در ساختار دولت، قادر به جلوگیری از این اقدامات نیست. یک وزارتخانه منابع طبیعی می‌تواند در هیئت دولت نفوذ بیشتری داشته باشد و سیاست‌های حفاظتی را با اقتدار بیشتر برابر با نرم های جهانی اجرا نمایند.

حفاظت از انفال و مالکیت عمومی

طبق اصل 45 قانون اساسی ایران، منابع طبیعی جزو انفال و اموال عمومی محسوب می‌شوند. مدیریت این منابع نیازمند نهادی قدرتمند است که بتواند در برابر زمین‌خواری، کوه‌خواری، و تخریب منابع طبیعی ایستادگی نمایند. وزارتخانه‌ای مستقل می‌تواند با تدوین قوانین سختگیرانه‌تر و نظارت دقیق‌تر، این وظیفه را بهتر انجام دهند.

نقش منابع طبیعی در توسعه پایدار

منابع طبیعی در حفظ تنوع زیستی، کاهش اثرات تغییرات اقلیمی، و مدیریت آبخیزها نقش کلیدی دارند. با توجه به چالش‌های جهانی مانند بیابان‌زایی و گرمایش زمین، ایران نیازمند نهادی قدرتمند برای اجرای تعهدات بین‌المللی (مانند کنوانسیون بیابان‌زدایی یا تنوع زیستی) است.

الگوهای جهانی ارتقای سازمان‌های منابع طبیعی به وزارتخانه

در بسیاری از کشورها، مدیریت منابع طبیعی تحت نظارت وزارتخانه‌های مستقل یا نهادهایی با اختیارات گسترده قرار دارند. این ساختار به دلیل اهمیت منابع طبیعی در توسعه پایدار و حفاظت از محیط‌زیست ایجاد شده است. در ادامه، به ذکر نمونه جهانی پرداخته می‌شود:

• ایالات متحده آمریکا: وزارت کشور (Department of the Interior)

ساختار: در آمریکا، مدیریت منابع طبیعی (جنگل‌ها، مراتع، پارک‌های ملی، و منابع معدنی) تحت نظارت وزارت کشور است که شامل نهادهایی مانند سرویس جنگل‌داری ایالات متحده (USDA Forest Service) و اداره مدیریت اراضی (Bureau of Land Management) بود.

روش ارتقا: این وزارتخانه در سال 1849 تأسیس شد تا مدیریت اراضی عمومی و منابع طبیعی را یکپارچه نمایند. پیش از آن، مدیریت این منابع پراکنده و ناکارآمد بود. قانون تأسیس این وزارتخانه با هدف حفاظت از اراضی ملی و بهره‌برداری پایدار تصویب شد.

اهداف: حفاظت از منابع طبیعی، مدیریت پایدار اراضی، و حمایت از جوامع محلی. این وزارتخانه بودجه‌ای مستقل و نفوذ قوی در سیاست‌گذاری دارد.

درس‌آموخته: یکپارچگی مدیریت منابع طبیعی تحت یک وزارتخانه مستقل، امکان نظارت مؤثر و تخصیص منابع مالی کافی را فراهم می‌نمایند.

2 – کانادا: وزارت منابع طبیعی (Natural Resources Canada)

ساختار: این وزارتخانه مسئول مدیریت جنگل‌ها، معادن، انرژی، و منابع زمینی است. این نهاد در سال 1995 از ادغام چندین سازمان مرتبط تشکیل شد.

روش ارتقا: دولت کانادا با شناسایی نیاز به هماهنگی در مدیریت منابع طبیعی، قانون تأسیس این وزارتخانه را تصویب کرد. فرآیند شامل مشاوره با ذی‌نفعان، ارائه لایحه به پارلمان، و تصویب آن بود.

اهداف: توسعه پایدار، حفاظت از منابع طبیعی، و تقویت اقتصاد مبتنی بر منابع طبیعی.

درس‌آموخته: مشورت گسترده با کارشناسان، جوامع محلی، و سازمان‌های غیردولتی در فرآیند تأسیس، پذیرش عمومی و موفقیت این وزارتخانه را تضمین کرد.

• استرالیا: وزارت کشاورزی، آب، و محیط‌زیست

ساختار: این وزارتخانه مدیریت منابع طبیعی، آب، و محیط‌زیست را یکپارچه کرده است. بخش‌های مربوط به منابع طبیعی و آبخیزداری از سازمان‌های پراکنده به این وزارتخانه منتقل شدند.

روش ارتقا: در دهه 2000، دولت استرالیا با هدف بهبود مدیریت منابع طبیعی در برابر چالش‌های تغییرات اقلیمی و بیابان‌زایی، این وزارتخانه را بازساختار کرد. فرآیند شامل ارزیابی‌های علمی، تدوین سیاست‌های ملی، و تصویب قوانین جدید بود.

اهداف: حفاظت از منابع طبیعی، مدیریت پایدار آب، و کاهش اثرات زیست‌محیطی فعالیت‌های کشاورزی.

درس‌آموخته: یکپارچگی مدیریت منابع طبیعی و محیط‌زیست در یک وزارتخانه، تعارض منافع با بخش کشاورزی را کاهش داد.

* – برزیل: وزارت محیط‌زیست و تغییرات اقلیمی

ساختار: این وزارتخانه مسئول مدیریت جنگل‌های آمازون، منابع آبی، و حفاظت از تنوع زیستی است. پیش از تأسیس این وزارتخانه در سال 1992، مدیریت منابع طبیعی پراکنده بود.

روش ارتقا: فشارهای بین‌المللی و داخلی برای حفاظت از آمازون، دولت برزیل را به ایجاد این وزارتخانه واداشت. فرآیند شامل تدوین گزارش‌های علمی، جلب حمایت سازمان‌های غیردولتی، و تصویب قانون در کنگره بود.

اهداف: حفاظت از اکوسیستم‌ها، کاهش جنگل‌زدایی، و اجرای تعهدات بین‌المللی.

درس‌آموخته: فشارهای بین‌المللی و حمایت عمومی می‌توانند محرک اصلی برای ارتقای سازمان‌های منابع طبیعی باشند.

روش‌های قانونی برای ارتقای سازمان به وزارتخانه در ایران

بر اساس قانون مدیریت خدمات کشوری (مصوب 1386) و سایر قوانین مرتبط، ایجاد یک وزارتخانه جدید در ایران نیازمند طی مراحل قانونی زیر است:

تدوین لایحه توسط دولت 

مرحله اول: پیشنهاد اولیه

سازمان منابع طبیعی یا وزارت جهاد کشاورزی می‌توانند پیشنهاد ایجاد وزارتخانه منابع طبیعی را به هیئت دولت ارائه کنند. این پیشنهاد باید شامل توجیهات علمی، اقتصادی، و زیست‌محیطی باشد.

مرحله دوم: بررسی در شورای عالی اداری

طبق ماده 115 قانون مدیریت خدمات کشوری، ایجاد دستگاه‌های اجرایی جدید نیازمند تأیید شورای عالی اداری و تصویب هیئت وزیران است.

مرحله سوم: تهیه لایحه

پس از تأیید شورای عالی اداری، لایحه تأسیس وزارتخانه توسط سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور و با همکاری وزارت جهاد کشاورزی تدوین می‌شود.

تصویب در مجلس شورای اسلامی 

لایحه پس از تصویب در هیئت وزیران به مجلس ارائه می‌شود. طبق ماده 1 قانون مدیریت خدمات کشوری، وزارتخانه‌ها باید به موجب قانون ایجاد شوند.

مجلس شورای اسلامی لایحه را در کمیسیون‌های تخصصی (مانند کمیسیون کشاورزی، آب، و منابع طبیعی) بررسی کرده و پس از بحث و رأی‌گیری، آن را تصویب یا رد می‌کند.

در صورت نیاز، شورای نگهبان لایحه را از نظر انطباق با قانون اساسی و شرع بررسی می‌نمایند.

بهترین ارائه پیشنهاد به دولت 

تهیه نامه رسمی: ارسال نامه‌ای رسمی از طرف دانشکده های منابع طبیعی ایران ، انجمن‌های علمی،زیست محیطی و سازمان منابع طبیعی،  به رئیس‌جمهور، وزیر جهاد کشاورزی، و رئیس سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی