از بحران تا پایداری
( نقشه راه نجات جنگل‌های ایران با رویکردی جامع و هوشمندانه )
از
محمد فتاحی
فروردین 1404
مقدمه:
وضعیت جنگل‌های ایران، فراتر از یک بحران زیست‌محیطی، بیانگر یک چالش بزرگ در ابعاد اقتصادی، اجتماعی و حکمرانی است. جنگل‌هایی که تحت برداشت های غیر بهینه ، فشار تغییرات اقلیمی و جابجایی اقالیم و خشکسالیهای پی در پی، جمعیت های انسانی و دامی فراوان ، ساختارهای ناکارآمد چه درتشکیلاتهای ذیربط و چه در ابعاد کلان ، فقر جوامع محلی همراه با بیکاریهای نهان و اشکار ، ریزش و کمبود اعتبارات عمرانی ، وابستگی های شدید ساکنان به منابع مخروبه فعلی ، گسترده گی منابع در مقابل ساختارهای ضعیف و ناکارآمدفعلی با تجهیرات اندک، نبود آمار و اطلاعات کافی و به روز ،کمبود و غفلت از برنامه‌ریزی های جامع در ابعاد کلان تا خرد، عدم نظارتها و پایش های درست… در حال نابودی هستند.
نجات این سرمایه ملی، نیازمند یک نقشه راه هوشمندانه است که نه تنها به ترمیم وضعیت موجود بپردازند، بلکه با تغییر رویکردها و ایجاد ساختارهای پایدار و قدرتمند، زمینه بقا و بالندگی جنگلها را به خاطر ارزش های مادی و معنوی بیکران آنها فراهم کنند. نتایج برخی از مطالعات مهمترین سازمانهای جهانی در ابعاد کلان نشان داده که بازسازی برخی از مناطق که از آستانه های اکولوژیکی عبور کرده اند تقریبا غیر ممکن خواهد بود، زیرا وضعیت به دلیل پدیده‌هایی مانند تغییر دائمی ساختار خاک، از بین رفتن تنوع زیستی و تغییرات آب و هوایی محلی شکل خواهند گرفت .
اصول کلیدی نقشه راه:
- آموزش و ترویج: ارائه آموزش‌های لازم به جوامع محلی در زمینه حفاظت از جنگلها، مدیریت منابع آب، کشاورزی پایدار و کسب و کارهای سبز.قشه راه نجات جنگل‌های ایران نیازمند یک تحول اساسی در رویکردها، ساختارها و فرآیندهای مدیریتی است. با اجرای این نقشه راه، می‌توان امیدوار بود که جنگل‌های ایران از بحران نجات یافته و به عنوان یک سرمایه ارزشمند برای نسل‌های آینده حفظ شوند. این مهم نیازمند عزم ملی، همکاری همه ذینفعان و تخصیص منابع کافی است.ضمننا این نقشه راه، یک طرح کلی است و برای اجرا نیاز به بررسی دقیق‌تر شرایط هر منطقه و مشارکت فعال جوامع محلی دارند. همچنین، این نقشه راه باید به طور مستمر مورد بازبینی و به‌روزرسانی قرار گیرند تا با تغییرات اقلیمی، اجتماعی و اقتصادی سازگارتر شوند.
- نگاه جامع و فرابخشی: حفاظت از جنگلها یک مساله صرفاً زیست‌محیطی نیست، بلکه نیازمند همکاری و هم‌افزایی همه وزارتخانه‌ها و سازمانهای ذیربط (جهاد کشاورزی، صنعت، معدن و تجارت، کشور، نیرو و …) در قالب طرح‌های جامع و همه‌شمول است.
- توانمندسازی جوامع محلی: توانمندسازی اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی جوامع محلی، کلید اصلی کاهش وابستگی آنها به منابع جنگلی و مشارکت فعال در حفاظت از جنگلها است.
- تقویت حاکمیت و ساختارهای مدیریتی: اصلاح ساختار و افزایش کارآمدی سازمانهای متولی (سازمان منابع طبیعی و سازمان حفاظت محیط زیست) از طریق تخصیص بودجه کافی، تجهیزات مناسب و آموزش نیروهای متخصص.
- استفاده از دانش و فناوری: بهره‌گیری از دانش بومی، تجربیات جهانی و فناوری‌های نوین (مانند سنجش از دور، GIS …) برای پایش دقیق وضعیت جنگلها، پیش‌بینی مخاطرات و مدیریت بهینه منابع.
- شفافیت و مشارکت: ایجاد شفافیت در فرآیندهای تصمیم‌گیری و جلب مشارکت فعال مردم، سازمانهای مردم‌نهاد و بخش خصوصی در حفاظت از جنگلها.
شکل ابتدای مقاله ، انسان ها باعث این بحرانهای زیست محیطی شده اند. زمان آن فرا رسیده است که طرز فکر خود را در مورد ریسک تغییر دهیم.
اقدامات عملیاتی نقشه راه:
- اصلاح ساختارهای مدیریتی و حاکمیتی:
- تشکیل دو وزارتخانه: تشکیل دو وزارتخانه قدرتمند حاکمیتی بالا دست تا با توان و حضور پر رنگشان در هیات دولت بتوانند توان مقابله و چاره جویی بهتری را داشته باشند.
- در شرایط عادی ادغام و هم‌افزایی: ادغام سازمان منابع طبیعی و سازمان حفاظت محیط زیست یا ایجاد یک ساختار فرابخشی( وزارتخانه) با اختیارات و بودجه کافی برای مدیریت یکپارچه منابع طبیعی.
- بدترین حالت ممکن : حفظ شرایط موجود دو سازمان ناتوان وناکارامد و وابسته به وزارتخانه جهاد کشاورزی ونهاد ریاست جمهوری برای برطرف کردن نیازهای انان نه ساکنان مستقر در 85 درصد عرصه های ملی کشور.
- تخصیص بودجه مکفی: افزایش بودجه سازمانهای متولی به میزان کافی برای تامین هزینه‌های حفاظت، احیا، آموزش و تجهیزات.
- توسعه نیروی انسانی متخصص: جذب و آموزش نیروهای متخصص و ماهر با تخصص های مربوطه( نه کارشناسان با تخصص های نامناسب و ناهماهنگ فعلی) در زمینه‌های مختلف (جنگلداری، آبخیزداری، محیط زیست، اقتصاد، جامعه‌شناسی و …) و ارتقای توانمندی‌های کارکنان موجود.
- تقویت نظارت و بازرسی: ایجاد سازوکارهای نظارتی قوی و مستقل (مستقل از وزارتخانه مربوطه ) برای جلوگیری از تخلفات و فساد در سازمانهای متولی.
- توانمندسازی جوامع محلی:
- توسعه کسب و کارهای پایدار: حمایت از توسعه کسب و کارهای پایدار و مبتنی بر منابع طبیعی (مانند گردشگری بوم‌گردی، صنایع دستی و کارگاههای تبدیل محصولات کشاورزی و محصولات فرعی غیرچوبی و کشاورزی ارگانیک… در جوامع محلی.
- ایجاد صندوق‌های توسعه روستایی: ایجاد صندوق‌های توسعه روستایی با مشارکت دولت، بخش خصوصی و جوامع محلی برای تامین مالی پروژه‌های توسعه پایدار.
- توانمندسازی زنان: توجه ویژه به نقش زنان در توسعه پایدار جوامع محلی و ارائه آموزش‌ها و تسهیلات لازم برای توانمندسازی آنها.
- بهبود زیرساخت‌ها: بهبود زیرساخت‌های روستایی (مانند جاده‌ها، آب، برق و ارتباطات) برای تسهیل دسترسی به خدمات و بازارها.
- حفاظت و احیای جنگلها:
- مبارزه با قاچاق چوب: تشدید مبارزه با قاچاق چوب از طریق تقویت گشت‌های حفاظتی، استفاده از فناوری‌های نوین مانند پهبادها و همکاری با دستگاه‌های قضایی و انتظامی.
- پیشگیری و اطفای حریق: توسعه سامانه‌های پیشگیری ( مانند پهپادها، حسگرهای حرارتی و سامانه‌های هشدار زودهنگام) و ملزومات کافی برای اطفای حریق با استفاده از فناوری‌های نوین و آموزش جوامع محلی
- کنترل آفات و بیماری‌ها: پایش مستمر وضعیت سلامت جنگلها و اجرای برنامه‌های کنترل آفات و بیماری‌ها با استفاده از روش‌های سازگار با محیط زیست.
- احیای رویشگاه‌های تخریب‌شده: اجرای پروژه‌های احیای رویشگاه‌های تخریب‌شده با استفاده از گونه‌های بومی و مقاوم به خشکی و مدیریت روان‌آب‌ها.
- کاشت درختان بومی: ترویج کاشت درختان بومی و سازگار با شرایط اقلیمی هر منطقه در پروژه‌های نهال کاری.
- مدیریت چرای دام: حذف تدریجی چرای دام سنتی در جنگل‌هاو مراتع، ترویج روش‌های نوین دامداری همراه باتحول درنظام دامداری فعلی.
4- . مدیریت منابع آب:
- کاهش مصرف آب در کشاورزی: ترویج روش‌های نوین آبیاری (مانند آبیاری قطره‌ای و بارانی) و کشت محصولات کم‌آب در مناطق جنگلی و غیر جنگلی با شیوه های مدرن .
- جمع‌آوری آب باران: اجرای پروژه‌های جمع‌آوری آب باران در مناطق جنگلی برای تامین آب مورد نیاز درختان و جوامع محلی.
- مدیریت روان‌آب‌ها: اجرای پروژه‌های مدیریت بهینه روان‌آب‌ها (مانند سدهای خاکی، بندهای انحرافی و پخش سیلاب) برای تغذیه سفره‌های زیرزمینی و جلوگیری از فرسایش خاک… هر چند پروژه سدسازیهای بی رویه تا کنون باعث کاهش جریان های رودخانه ای، خشکاندن تالابها و دریاچه ها شده اند .
- توسعه آبخیزداری: توسعه پروژه‌های آبخیزداری در مناطق بالادست حوزه‌های آبخیز برای افزایش نفوذ آب به خاک و کاهش فرسایش.
5 – پایش و ارزیابی:
- استفاده از فناوری‌های نوین: استفاده از فناوری‌های نوین (مانند سنجش از دور، GIS ….) برای پایش دقیق وضعیت جنگلها در میان مدت و بلند مدت همگام و همراه با سازمانهای بین المللی ، پیش‌بینی مخاطرات و ارزیابی اثربخشی برنامه‌ها.
- ایجاد سامانه‌های اطلاعاتی: ایجاد سامانه‌های اطلاعاتی جامع و یکپارچه برای جمع‌آوری، تحلیل و انتشار اطلاعات مربوط به وضعیت جنگلها و منابع طبیعی.
- ارزیابی دوره‌ای: انجام ارزیابی‌های دوره‌ای از اثربخشی برنامه‌ها و پروژه‌ها و اعمال اصلاحات لازم.
سخن پایانی :
الف – نتایج پایش های جهانی:
مطالعات بین‌المللی متعددی نشان می‌دهند که با بهره‌برداری بی‌رویه از منابع طبیعی تجدیدشونده، به‌ویژه جنگلها، اگر از آستانه‌های اکولوژیکی عبور نمایند، می‌توانند منجر به وضعیت غیر قابل برگشت گردند وبازسازی و احیای آنها بسیار دشوار و گاها غیرممکن می شوند. زیرا با اغاز این وضعیت ،پدیده‌هایی مانند تغییر دائمی ساختار خاک، از بین رفتن تنوع زیستی ، و تغییرات آب و هوایی در ابعاد محلی و منطقه ای همانند جنگل‌های آمازون و جنوب شرقی آسیا نمونه‌هایی از مناطقی هستند که در اثر بهره‌برداری بی‌رویه، با مشکلات جدی در بازسازی مواجه شده‌اند.
بنابراین برای حفظ این منابع ارزشمند، لازم است که بهره‌برداری با مدیریت صحیح و پایدار انجام شوند و از رویکردهایی مانند جنگل‌کاری مجدد، حفاظت از تنوع زیستی، و کاهش اثرات تغییرات آب و هوایی استفاده نمایند
نتایج مهمترین مطالعات جهانی عبارتند از :
1 – تغییرات برگشت‌ناپذیر در اکوسیستم‌ها:
نتایج گزارش ارزیابی اکوسیستم هزاره (2005) نشان می‌دهند که بهره‌برداری بی‌رویه می‌تواند منجر به تغییرات دائمی در اکوسیستم‌ها گردند. به عنوان مثال، جنگل‌زدایی گسترده می‌تواند باعث فرسایش خاک، کاهش توانایی نگهداری آب، و تغییر الگوهای بارش شوند، و بازگشت به وضعیت اولیه را دشوار خواهند کرد.
2- شیفر و همکاران( 2009 ) ، در نتایج تحقیقاتهای خود تحت عنوان انتقال بحرانی در سیستمهای پیچیده طبیعت اعلام کرده اند، زمانی که جنگلها به نقطه بحرانی میرسند، تغییرات کوچک شکل گرفته ، در اثر فشار بهره برداریهای بعدی ،منجر به تغییرات بزرگ و ناگهانی در وضعیت جنگلها شده و بازگشت به حالت قبل را دشوار می‌سازند.
3- کاردینال و همکاران (2012) در نتایج مطالعات خود تحت عنوان خطرات کاهش تنوع زیستی بر بشریت ذکر کرده اند که کاهش تنوع زیستی منجر به کاهش مقاومت اکوسیستم در برابر تغییرات و اختلالات بعدی شده و ادامه این وضع بازسازی و احیای جنگلها را پس از بهره‌برداری بی‌رویه دشوارتر می‌کنند، زیرا گونه‌های کلیدی که نقش مهمی در بازسازی اکوسیستم داشته اند ، به شدت تقلیل یا از بین رفته اند.
4 – سازمان تغییرات اب و هوایی جهانی ( 2021) در ششمین گزارش خود، اعلام کرده اند که تغییرات آب و هوایی ناشی از فعالیت‌های انسانی، از جمله جنگل‌زدایی، می‌تواند اثرات مخربی بر جنگلها داشته باشند. افزایش دما، تغییر الگوهای بارش، و افزایش وقوع آتش‌سوزی‌ها می‌تواند برخی از رخداد های این عدم توازنها باشند و بازسازی جنگلها را پس از بهره‌برداری بی‌رویه بسیار دشوارتر خواهند کرد.
ب – مهمترین پیام های کلیدی :
1- نگذاریم ریه‌های زمین خاموش شوند:
با نابودی جنگلها، نه تنها تنوع زیستی ارزشمند گونه‌ها را از دست میروند، بلکه بخش زیادی از ضربان های حیات در این سیاره متوقف خواهند شد.
درختان ریه های زمین هستند باید از آنها محافظت گردند.
2- جنگلها، میراثی گرانبها برای نسل‌های آینده:
آیا حاضریم فرزندانمان را از این گنجینه سبز محروم کنیم؟ تخریب جنگلها،
خیانت به آیندگان است. با حفاظت از جنگلها، بذرهای امید و زندگی را برای فردایی روشن‌تر می‌کاریم.
3-جنگل، خانه امن موجودات زنده:
با نابودی جنگلها، هزاران گونه گیاهی و جانوری بی‌خانمان می‌شوند. این فاجعه‌ای
جبران‌ناپذیر است. بیایید با حفاظت از جنگلها، از این پناهگاه امن محافظت کنیم
و اجازه ندهیم صدای حیات در سکوت مرگ فرو رود.
3- جنگل، سپری در برابر تغییرات اقلیمی:
جنگلها با جذب دی‌اکسید کربن، نقش حیاتی در تعدیل آب و هوا دارند. تخریب جنگلها،به مثابه برداشتن این سپر است. با حفاظت از جنگلها، به جنگ تغییرات اقلیمی می‌رویم و از زمین در برابر این تهدید بزرگ محافظت می‌کنیم.
5 – درختان، نگهبانان آب و خاک:
جنگلها با ریشه‌های خود، خاک را حفظ کرده و از فرسایش آن جلوگیری می‌کنند. همچنین، با جذب آب باران، از وقوع سیلاب‌ها جلوگیری می‌کنند. تخریب جنگلها، به معنای نابودی این نگهبانان است. بیایید با کاشت و حفاظت از درختان، از خاک و آب خود محافظت کنیم.
6 – هر درخت، یک قهرمان:
هر درختی که می‌کاریم و از آن مراقبت می‌کنیم، یک قهرمان است. قهرمانی
که به حفظ تنوع زیستی، تعدیل آب و هوا، و حفاظت از آب و خاک کمک می‌کند. بیایید همه با هم برای نجات جنگلها تلاش کنیم.
به یاد داشته باشید:
زندگی بدون جنگلها، زندگی نیست!
زندگی با درختان تأثیر مثبتی بر روح و روان انسانها دارند. درختان حس آرامش و امنیت را القا می‌کنند و مناظر طبیعی آنها، زیبایی و سرزندگی را به ارمغان می‌آورند. صدای پرندگان و وزش باد میان شاخه‌ها، تجربه‌ای دلنشین و رهایی‌بخش به وجود می‌آورند.
حضور در طبیعت به کاهش استرس و اضطراب کمک می نمایند و فضای مناسبی برای تفکر و آرامش ذهنی ایجاد می‌نمایند. به‌طور کلی، زندگی با درختان احساس پیوند با طبیعت و شادابی روحی را فراهم می‌آورند.