چکیده ای  از گزارش  ضرورت اقدام ملی برای ارتقای سازگاری با تغییرات اقلیمی

مجلس شورای اسلامی ، مطالعات راهبردی

نوشته مسعود  رضایی

سال ۱۴۰۲

چكیده :

برای مدیریت پدیده تغییر اقلیم در مجموع دو رویکرد سازگاری با تغییر اقلیم و کاهش انتشار گازهای گلخانهای در سطح جهان مطرح شده است که ســازگاری با تغییرات اقلیمی به ویژه در کشورهای در حال توسعه بیشتر مورد توجه قرار گرفته است. روند یابی مؤلفه های آب وهوایی کشور بیانگر کاهش بارش، افزایش دمای میانگین و گســترش خشکسالیها طی 5 دهه اخیر است که مؤید وقوع تغییر اقلیم در کشور است. بررسی پیامدهای گسترده تغییرات اقلیمی بر بخشهای مختلف کشور نظیر انرژی، امنیت غذایی و مهاجرت طی سالیان اخیر و سالیان آتی بیانگر ضرورت اقدام ملی در این حوزه است.

بررسی تجربیات جهانی نشان میدهkد که سازگاری با تغییرات اقلیمی درحال تبدیل شدن به بخش معمول و ضروری در همه سطوح برنامه ریزی اســت. درحالی که براســاس گزارش برنامه محیط زیست ملل متحددر ســال 2022 ایران ازجمله معدود کشــورهایی است که در سطوح راهبردی، سیاستی و برنامه ریزی اقدام چندانی برای سازگاری اقلیمی انجام نداده است.

این درحالی است که بررسی محتوای اســناد آمایش سرزمین، قوانین پنجساله توسعه و متن لایحه برنامه هفتم توســعه نشان از عدم توجه به کاهش روند تغییر اقلیم دارد. در این راســتا ضروری است برنامه ریزان و تصمیم گیران توســعه منطقه ای وآمایش سرزمین قبل از تدوین هر برنامهای به آینده نگریهای اقلیمی مناطق مختلف کشور توجه کنند.

علاوه  بر این براساس تجربیات بین المللی اولین قدم در جهت سازگاری با تغییرات اقلیمی ایجاد دستور کار ملی است که در این راستا در گزارش بند قانونی تدوین و اجرای برنامه ملی سازگاری اقلیمی طی برنامه هفتم توسعه پیشنهاد شده است.

 

مقدمه:

گزارش به ضرورت اقدام ملی برای سازگاری با تغییرات اقلیمی در ایران پرداخته و تأکید مینمایند که تغییرات اقلیمی، به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه مانند ایران، چالش‌های گسترده‌ای ایجاد کرده است. دو رویکرد اصلی برای مدیریت تغییرات اقلیمی، یعنی «سازگاری» و «کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای»، معرفی شده‌اند، اما سازگاری به دلیل آسیب‌پذیری بالای ایران در اولویت قرار دارند.

یافته های کلیدی :

بررسی وضعیت کشور نشان میدهند که تغییر اقلیم پیامدهای گستردهای را در بخشهای مختلف نظیر آب، کشاورزی، انرژی، بهداشت و زیست بوم در جهان و ایران به همراه داشته است. بااین حال بررسی برنامه های توسعه پنج ساله و لایحه برنامه هفتم توسعه نشان از عدم توجه به این موضوع بنیادین دارد. درحالی که ضروری است بخشهای مختلف کشور راهکارهای خود رابرای سازگاری با این پدیده در حوزه خود تدوین کنند. علاوه بر این بررسی پیشینه قانونی سازگاری با تغییرات اقلیمی درکشور ما نشان میدهند، هرچند این موضوع در سیاستهای کلی محیط زیست به خوبی مورد توجه قرار گرفته است، اما در آیین نامه اجرایی کنوانسیون تغییر آب وهوا و پروتکل کیوتو موضوع سازگاری با تغییرات اقلیمی به طور کمرنگی مورد تأکید قرار گرفته است.  طی سالیان اخیر برخی وزارتخانه ها اقداماتی را جهت سازگاری با تغییر اقلیم انجام داده اند. مقایسه اقدامات انجام شده با مفاد بند »۳« ماده آیین نامه اجرایی کنوانسیون تغییر آب وهوا و پروتکل کیوتو و همچنین برنامه راهبرد ملی تغییراقلیم کشور بیانگر فاصله معنادار اقدامات صورت گرفته و وظایف تعیین شده برای دستگاههای مختلف است.

مهمترین عناوین این  گزارش عبارتند از:

کاهش بارش: طی پنج دهه اخیر (1401-1352 )

، بارش سالانه از حدود ۲۵۰ میلی‌متر به ۲۰۰ میلی‌متر کاهش  و روند نزولی داشته است.

افزایش دما:

میانگین دمای کشور در 50 سال گذشته با استفاده از درون یابی داده های دیدبانی ایستگاههای سازمان هواشناسی با شیب چهار دهم درجه سلسیوس در هر دهه افزایش یافته که حدود دو برابر نرخ کشور و بیش از میانگین جهانی در نمودار 3 ارائه شده است.

در نمودار 50 ساله تغییرات دمای میانگین کشور، سال آبی 70-71 با دمای 15/7 درجه سلسیوس خنک ترین  درســالهای 1396-1397و 1400 – 1399 با دمای 19 درجه سلسیوس به عنوان گرمترین دمای سال ثبت شده است.

گسترش خشکسالی: شاخص SPEI نشان می‌دهد که 61/7% مساحت کشور در سال ۱۴۰۰-۱۴۰۱ تحت خشکسالی شدید بوده و 15/7% در دهه اخیر خشکسالی شدید و  فقط ٪19 از مساحت آن ترسالی شدید و بسیار شدید بوده است.

 

 

نکته مهم در تغییرات منطقه ای بارش و دما، منطبق بودن بیشترین کاهش بارش و بیشــترین افزایش دما بر روی منطقه زاگــرس و پس از آن در .منطقه شمال غرب است. مناطقی که منابع آب سطحی مهم کشور(نظیر

رودخانه های کارون بزرگ، دز و کرخه)  در آن مستقر است و هم اکنون درگیر مشکلات زیست محیطی مانند وقوع گردوخاک، خشکسالیهای گسترده، آتش سوزی و خشک شــدن درختان جنگلی، کاهش شدید

سطح آب دریاچه ارومیه و حذف برخی زیست بومهای طبیعی هستند.

 

چشم انداز تغییر اقلیم در ایران: پژوهشکده اقلیم شناسی مشهد با اســتفاده از دادههای پایگا ها و مقایسه ی مدلهای چشــم انداز تغییر اقلیم ایران در 4 بازه زمانی 20 ســاله از۲۰۲۱تا2100 نسبت به دوره پایه 1986-2005 براساس سناریوهای متفاوت مورد بحث و بررسی قرار گرفته است .

در مجموع دامنه تغییرات بارش و دمای کشور در انتهای قرن 21 در دو حالت پایبندی و عدم پایبندی به  جامعه جهانی به کاهش انتشار گازهای گلخانه ای به ترتیب بین +2/5 تا -7/5 درصد و +1/3 تا +5/2 درجه سلسیوس پیش بینی میشود.

نکته مهم در تغییرات منطقه ای بارش و دما، منطبق بودن بیشترین کاهش بارش و بیشــترین افزایش دما بر روی منطقه زاگــرس و پس از آن در منطقه شمال غرب است. مناطقی که منابع آب سطحی مهم کشور(نظیر رودخانه های کارون بزرگ، دز و کرخه)  در آن مستقر است و هم اکنون درگیر مشکلات زیست محیطی مانند وقوع گردوخاک، خشکسالیهای گسترده، آتش سوزی و خشک شــدن درختان جنگلی، کاهش شدید سطح آب دریاچه ارومیه و حذف برخی زیست بومهای طبیعی هستند.

ارزیابی پیامدهــای تغییر اقلیم بر بخشهای مختلف کشور:

الف –  آثار تغییر اقلیم بر بخش بهداشت و سلامت: خطرات بهداشتی ناشی از استرس گرمایی شامل بیماریهای مرتبط با گرما همچون اسهال، حساسیت پوستی، درد شکم، سکته مغزی،

بی حالی ناشی از گرما و مرگ است. میزان مرگ در افراد سالمند باالی 65 سال ناشی از گرما در سالهای 1961-1990 کمتر از 6 مورد در هر 100هزار نفر جمعیت بوده است. تحت دو سناریوی انتشار بالا و کاهش انتشارسریع، این میزان مرگ در سال 2080 به ترتیب به حدود 69 نفر و 16نفر در هر 100 هزار نفر برای افراد سالمند باالی 65 سال میرسد.

ب-  آثار تغییر اقلیم بر مناطق ساحلی کشور:

تغییرات اقلیمی در نواحی ساحلی کشــور از جنبههای مختلف بر این نواحی و زندگی مردم ساکن در این نقاط تأثیر میگذارد. این آثار عبارتند از: کاهش بارش، افزایش دما به همراه فعالیتهای انسانی باعث کاهش پوشــش گیاهی و کاهش روانآب رودخانه های منتهی به دریای خزر شده و درنهایت باعث فرسایش خاک و همچنین کاهش زاد و ولد ماهیان مهاجر از دریا به این رودخانهها خواهد شد.

کاهش بارش و افزایش دما در مناطق غربی کشور و همسایگان غربی ایران در سالهای آتی، میزان گرد و غبار افزایش خواهد یافت.

ج- آثار تغییر اقلیم بر بخش کشاورزی و امنیت غذایی:

نتایج نشــان داد سناریوی بدبینانه باعث کاهش پتانسیل تولید گندم و حبوبات )حدود 1 درصد( و سناریوی خوشبینانه باعث افزایش پتانسیل تولید این محصولات  )به ترتیب 4 و2 درصد( میشود. هر دو ســناریوی تغییر اقلیم باعث کاهش پتانسیل تولید برنج، سیبزمینی، دانههای روغنی و گیاهان قندی(به ترتیب 410، 5، و 7 درصد) میشود. همچنین، پتانسیل تولید گیاهان علوفه ای در هر دو سناریوی تغییر اقلیم بدبینانه و خوشبینانه )بهترتیب 2 و 3 درصد( افزایش مییابد .

د- آثار تغییر اقلیم بر تنوع زیستی:آثار آن بر تنوع زیستی کشور عبارتند از:

افزایش معضلات  محیط زیستی: فرامرزی به ویژه طوفان گرد و غبارسه عامل کلیدی برای تولید طوفانهای شن  و گرد و غبار وجود دارد: باد شدید، کمبود پوشش گیاهی و عدم بارندگی. به نظر میرسد همه اینهاارتباط تنگاتنگی با سطح گرمایش و بروز ناپایداریهای خشک موضعی دارند.فصلی بودن تعداد روزهای غبارآلود در ایران بیشترین فراوانی را در تابســتان و پس از آن در بهار و پاییز نشان میدهد. در دهه گذشته، غرب آسیا شــاهد طوفانهای گرد و غبار مکرر و شدیدتر بوده است که ایران و سایر کشورهای خلیج فارس را تحت تأثیر قرار داده است. از نظر فراوانی بلندمدت رویدادهای گرد و غبار، تحلیلهای مشاهدهای روند کلی افزایشی فراوانی رویدادهای گرد و غبار ایران را در سالهای اخیر نشان میدهد. نتایج نشان یدهد که بین رویدادهای گرد و غبار، دما و سالهای خشکسالی شدید رابطه مستقیم وجود دارد .

 

 

افزایش رویدادهای شدید: بارش‌های کوتاه‌مدت و شدید (سیل‌آسا) و دوره‌های خشک طولانی‌تر شده‌اند.

پیامدهای تغییرات اقلیمی بر بخش‌های مختلف

منابع آبی: کاهش حجم آب رودخانه‌ها (مانند کارون، دز، و کرخه) و خشک شدن تالاب‌ها و دریاچه‌ها (مانند ارومیه و هامون).

کشاورزی و امنیت غذایی: کاهش تولید محصولات کشاورزی به دلیل تنش آبی و گرما، که امنیت غذایی را تهدید می‌کند.

تنوع زیستی: تخریب زیستگاه‌ها، کاهش گونه‌های گیاهی و جانوری، و تهدید اکوسیستم‌های زاگرس.

انرژی: افزایش مصرف انرژی برای سرمایش و کاهش تولید برق آبی به دلیل کم‌آبی.

سلامت عمومی: افزایش بیماری‌های مرتبط با گرما و آلودگی هوا ناشی از ریزگردها.

مهاجرت اقلیمی: جابجایی جمعیت از مناطق بحرانی (مانند خوزستان و ایلام) به کلان‌شهرها، که حاشیه‌نشینی و نابرابری را تشدید می‌کند.

ضرورت سازگاری با تغییرات اقلیمی  :

نیاز به برنامه ملی: تدوین یک برنامه جامع سازگاری با مشارکت مجلس، دولت، وزارتخانه‌ها، بخش خصوصی، و جوامع محلی ضروری است.

قانون‌گذاری: پیشنهاد تدوین قانون جامع تغییر اقلیم برای ایجاد بستر حقوقی مناسب.

دستور کار ملی: ایجاد هماهنگی بین سطوح مختلف حکمرانی برای کاهش آسیب‌پذیری و افزایش تاب‌آوری.

تجربیات بین‌المللی  :

گزارش به نمونه‌های موفق جهانی در برنامه‌های ملی سازگاری اشاره دارد، مانند تقویت تاب‌آوری در برابر بلایای اقلیمی و بهبود مدیریت منابع آبی.

تأکید بر لزوم انتقال فناوری و تأمین بودجه بین‌المللی برای اجرای برنامه‌های سازگاری در ایران.

چالش‌ها و موانع  :

محدودیت منابع مالی: تحریم‌ها و کمبود بودجه اجرای برنامه‌های سازگاری را دشوار کرده است.

عدم هماهنگی نهادی: فقدان همکاری بین بخش‌های مختلف مانع از اجرای مؤثر سیاست‌ها شده است.

کمبود آگاهی عمومی: نیاز به آموزش و افزایش دانش عمومی برای مشارکت فعال جامعه.

پیامدهای تغییرات اقلیمی (با تمرکز بر عناوین گزارش)

پیامدهای زیست‌محیطی  :

تخریب اکوسیستم‌ها: کاهش تنوع زیستی در زاگرس و تالاب‌ها، مرگ گونه‌های کلیدی مانند بلوط، و افزایش آفات (مانند سوسک چوب‌خوار).

فرسایش خاک: بارش‌های شدید و کاهش پوشش گیاهی باعث فرسایش خاک و گسترش بیابان‌زایی شده است.

ریزگردها: خشک شدن تالاب‌ها و رودخانه‌ها منجر به افزایش طوفان‌های گردوغبار و آلودگی هوا شده است.

کم‌آبی: کاهش منابع آبی سطحی و زیرزمینی، خشک شدن چشمه‌ها و قنات‌ها، و تهدید پایداری اکوسیستم‌ها.

پیامدهای اجتماعی  :

مهاجرت و حاشیه‌نشینی: جابجایی اجباری از مناطق کم‌آب به کلان‌شهرها، افزایش فقر، و نابرابری اجتماعی.

تهدید سلامت: شیوع بیماری‌های تنفسی و عفونی به دلیل گرما، ریزگردها، و کمبود آب آشامیدنی سالم.

کاهش کیفیت زندگی: فشار بر زیرساخت‌های شهری و روستایی به دلیل افزایش تقاضا و کمبود منابع.

پیامدهای اقتصادی  :

کاهش تولید کشاورزی: افت عملکرد محصولات کلیدی (گندم، برنج) و افزایش هزینه‌های تولید.

خسارات زیرساختی: سیلاب‌های شدید و خشکسالی‌ها به جاده‌ها، پل‌ها، و تأسیسات انرژی آسیب می‌رسانند.

افزایش هزینه‌های انرژی: نیاز به سرمایش بیشتر و کاهش تولید برق آبی هزینه‌ها را بالا برده است.

رکود اقتصادی: کاهش منابع طبیعی (چوب، آب، خاک) و خدمات اکوسیستمی اقتصاد محلی را تضعیف می‌کند.

ارتباط با احیای جنگل‌های زاگرس

اگرچه گزارش مستقیماً به احیای جنگل‌های زاگرس نپرداخته، اما پیامدهای تغییرات اقلیمی (کاهش بارش، افزایش دما، خشکسالی، و آفات) به‌روشنی این منطقه را تحت تأثیر قرار داده‌اند. برای احیای زاگرس، موارد زیر پیشنهاد می‌شود:

کاشت گونه‌های مقاوم: انتخاب درختان مقاوم به خشکی و گرما (مانند گونه‌های بومی اصلاح‌شده).

مدیریت منابع آبی: ایجاد سیستم‌های جمع‌آوری آب باران و آبیاری تکمیلی.

کنترل آفات و فرسایش: استفاده از روش‌های زیستی برای مهار آفات و تثبیت خاک با پوشش گیاهی.

مشارکت محلی: توانمندسازی جوامع بومی برای حفاظت و احیای جنگل‌ها.

بررسی تجربیات جهانی سازگاری با تغییرات اقلیمی :

ســازگاری با تغییرات اقلیمی در حال تبدیل شدن به بخش معمول و ضروری در همه سطوح برنامه ریزی در سطح جهان است. در هفدهمین نشست کاپ کنوانسیون تغییر آب وهوا بر این تأکید شد که برنامه ریزی سازگاری ملی میتواند همه کشورهای در حال توسعه )به ویژه کمترتوسعه یافته را قادر سازد آسیب پذیریهای خود و ریسکهای تغییر اقلیم را ارزیابــی کنند.

اهداف فرایند طرح ملی سازگاری عبارتند از:

*کاهش آســیب پذیری در برابر پیامدهای تغییرات اقلیمی، با ایجاد

*ظرفیت سازگاری و انعطافپذیری

*تسهیل یک پارچه سازی ســازگاری با تغییرات اقلیمی در سیاستها،برنامه ها و فعالیتها به ویژه فرایندها و راهبردهای برنامه ریزی توسعه،در تمام بخشها و سطوح مختلف مرتبط

تدوین و اجرای برنامه ملی سازگاری باید براساس اصول زیر هدایت شوند

حصول اطمینان از یک فرایند مســتمر، پیشرونــده و چندباره که تجویزی نیست.

تسهیل اقدامات کشوری و کشور محور.

پیروی از یک رویکرد مشارکتی و شفاف حساس به جنسیت، با در نظر گرفتن گروهها، جوامع و زیستبومهای آسیبپذیر. مبتنیبودن و راهبری براساس بهترین دانش موجود و دانش سنتی

شکل ،4 جریان مسئولیتهای مختلف را برای تدوین و تصویب برنامه ملی سازگاری در 6 ســطح دولت / مجلس، کارگروه ملی، کمیته فنی، نهاد مرجع تغییر اقلیم، وزارتخانه هــا و بخش عمومی و خصوصی ارائه کرده است.

همانگونه که در شکل مشخص اســت قدم نخست برای تدوین برنامه سازگاری تهیه چارچوب اولیه فرایند در نهاد مرجع تغییر اقلیم در کشور است. پس از آن تصمیم ملی در سطح مجلس و دولت در قالب خطمشی یا قانون ضمانت اجرایی الزم را فراهم خواهد کرد. با توجه به ابعاد مختلف سازگاری با تغییرات اقلیمی نیاز هســت کارگروه ملی که دربرگیرنده نماینده بخشهای مختلف باشد، ســندی حاوی راهبردها و چارچوب فرایند تدوین برنامه را تهیه کند. پس از آن الزم است راهبردهای مربوطه با استفاده از مطالعات فنی تدقیق شــده و سپس برنامه های بخشی در وزارتخانه ها تولید شوند و در پایان بازخوردهای لازم از بخش خصوصی و عمومی دریافت شوند. برنامه های بخشی سازگاری با تغییرات اقلیمی الزم است در سطح کمیته فنی ادغام شده و در کارگروه ملی نهایی شوند. ً برنامه ملی ســازگاری با تغییرات اقلیمی نیازمند تأیید و تصویب طبعانهایی در سطح مجلس و یا دولت است تا برای همه دستگاههای اجرایی الزام آور شوند.

 

منابع و مآخذ:

adaptation ,Impacts 2022: change Climate .)2022 (.Z .Z ,Ibrahim & .,…E ,Ali .,P ,Aldunce .,C ,Adler .,H ,Adams .,C .D ,Roberts .,O .H ,Pörtner 1.

.IPCC ::Switzerland ,Geneva .)3056 .p (vulnerability and

int.wmo.public://https 2.

.3 فخری، معصومه. سازگاری با تغییر اقلیم )تجارب جهانی و ارائه راهبرد برای ایران(، مؤسسه پژوهشهای برنامهریزی، اقتصاد کشاورزی و توسعه روستایی، .1399

.4 آشکارسازی، ارزیابی اثرات و چشمانداز تغییر اقلیم در ایران طی قرن بیستویکم سازمان هواشناسی کشور، .1396

in climate extreme of future The ‘.C.K ,Abbaspour an .H ,Yang .,A ,Ahmadi .,j ,Sheikholeslami .,F ,Jahanbakhshi .,M ,Keykhai .,A.S ,Vaghefi 5.

2019 1464, .pp 9, ,Reports Scientific in’ Iran

in’ statistics and Facts :Iran in Change climate of overview An ‘.H ,Nejadsoleymani and .M ,Ebrahimi .,R.M ,Daneshvar Mansouri 6.

2019 7, Article 8, .Vol ,Research Systems Environmental

.7 پروفایل سالمت و تغییرات اقلیم جمهوری اسالمی ایران، وزارت بهداشت ،1401 وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی.

.8 گزارشات سازمان حفاظت محیط زیست.

.9 نهبندانی، علیرضا، گودرزی، مهدی، سعادتی، مجتبی، سلطانی، افشین. تأثیر تغییر اقلیم بر امنیت غذایی ایران: پیشبینی پتانسیل عملکرد و تولید

گیاهان زراعی استراتژیک کشور با استفاده از مدل SSM2-iCrop. به زراعی کشاورزی، دوره ،23 ش ،4 زمستان .1400

/rankings/index-country/work-our/edu.nd.gain://https 10.

.11 پور اصغر سنگاچین، فرزام. مطالعات سند ملی آمایش سرزمین تغییرات اقلیمی )جلد اول- آثار و پیامدهای بر سیاستها و برنامههای آمایش سرزمین(، .9931

Convention Framework Nations United 2022. .NAPs of implementation and formulation the in Progress 2021. Plans Adaptation National 12.

.Change Climate on

Paris the of adoption the Since Negotiations Change climate nations united the at adaptation Climate? slow too ,little Too .)2022 (.T ,Leiter 13.

.(4)16 ,Review Law Climate and Carbon .Agreement

  1. .Change Climate on Convention Framework Nations United .Overview Brief A ,Process Plan Adaptation National The 14.

.15 برنامه راهبرد ملی تغییر اقلیم، سازمان حفاظت محیطزیست، .