ضرورت حفظ منابع طبیعی و پيامدهاي ناشي از نابودي گونه هاي گياهي و جانوري
از
محمد فتاحی
استادیار بازنشسته موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور
بهار1391
علل نگارش این مقاله :
در بازدیدهای چند سال گذشته از استان کردستان و عزیمت به زادگاهم بانه که امروزه به یک شهر تجاری با بازدیدکنندگانی از اقصی نقاط ایران تبدیل گردیده و آشنایی تازه ام با سایت بانه پدیا ، تصمیم گرفتم در رابطه با علل نابودی توده سرسبز نارون در تپه غیبی سور در سه راهی بیجار به دیواندره تا سنندج و موارد بسیار عدیده در اقصی نقاط کشورمان نکاتی بر مبنای مسایل علمی روز دنیا مطرح نمایم. باشد اینگونه نوشته ها سر آغاز حرکتی پویا در همه جای گستره ایران زمین باشد.
ضرورت حفظ منابع طبیعی
در هر زنجيره غذايي با توجه به سطوح (3،4)مختلف غذايي و اهميت گياهان در اولين سطح غذايي ، تا گونه های کلیدی مانندانسانها به عنوان آخرين موجود بالاي هرم از سطح و تعداد آنها كاسته مي گردد. اما عملكرد انسانها در سده بيستم موجب كاهش بسياري از منابع قابل تجديد و غير قابل تجديد گرديده است. زيرا به بهره برداري عاقلانه از اين منابع نپرداخته و غالبا دنبال سودجويي بوده است.
متاسفانه بازسازي مجدد اين منابع اگر نگوييم ، غير ممكن است ( 7،8 )مي توانيم بگويیم ، بسيار پرهزينه ، غیر ممکن و غير اقتصادي است . اما به ناچار بايد در جهت حفظ و حراست از اين منابع گام برداشت.بنابراين حفظ گياهان و جانوران به عنوان دو بازوي نيرومند حيات بايد مورد توجه قرار گيرند.
اگر در قرن شانزده مي گفتند كه ( 3،4)در هر قرن يكي از انواع جانوران ناپديد مي شد، در سال 1900 مي گفتند يك نوع در هر سال و امروزه يك نوع در هر روز … این رخداد ها نشان از سرعت نابودي و نقصان گونه ها را مي رساند.
راز موفقيت يك جامعه گياهي يا حيواني سالم آن چيزي است كه بوم شناس انگليسي چارلز التون ، آنرا حفظ تنوع طبيعي ناميده است.
نمایی از آثار بی بدیع الهی در خلق و آفرینش مناظر زیبا که امروزه در مناطق پایین دست آن سد ذخیره آب شهر بانه احداث گردیده است. ( جنگلهای روستای مجسه در بانه )
نمایی از رویش چند گونه درختی و درختچه ای در مناطق جنگلی وکوهستانی زاگرس (دو گونه بادام ( بایمه تاله، چقاله..) ، یک گونه بلوط ( برودار= بلوط ایرانی) ، یک گونه دافنه ( تیرو) در یک پایگاه زیستی……
نمایی زیبا و دلنشین از جنگلهای لرستان ( عکس از مهندس سهرابی خرم آباد)
نمایی از مناظر طبیعی با آبهای جاری در کف رودخانه ها در مریوان ، مناطقی جذاب برای توسعه صنعت اکوتوریسم. اینگونه مناطق در جای جای زاگرس به وفور دیده می شود. اما ای دل غافل
تنوع گونه ای در جنگلهای زاگرس ، نوعی درخت زالزالک (گویژ=بلچ=…) علاوه بر میوه خوراکی آن ، امروزه با کاربردهایی دارویی ،آرایشی و صنعتی از جایگاهی ویژه در سطح جهانی مطرح است.
بهر حال دخالت انسانها در اكوسيستمها ي طبيعي موجب دگرگونيهاي ناموزوني در آنها شده است. در تاريخ مسعودي از خاطرات ظل السلطان در (9)خرم آباد ذكر شده است كه:
به كوه شاهان رفتيم با يكصد و پنجاه نفر و به قدر ده هزار تفنگچي خوب ، چندين روز در كوه مانديم به غير از آنچه خورده و نياورده به قدر هزار شكار از قبيل قوچ ، ميش ، بز ، پازن ،خرس و گراز شكار شد.
يا ، يالارد در سفرنامه خود (9 ،4)در اطراف رودخانه بورس و كارون مي نويسد ،كه در مناطقي كه به آرامي از آن عبور مي كردم انواع و اقسام شكار زياد بود و در جنگلها يك نوع گوزن شاخ پهن ، بز، قوچ و گله هاي گراز فراوان بود . يا بر سر دروازه قلعه لردگان انواع جمجمه ها و شاخ هاي مرال ، بز كوهي و گوزنهاي بزرگ نصب شده بود.
يا اوحدي (1) در منطقه بانه از قهرماني به نام ساروبيره نام مي برد كه لباس عادي او از پوست پلنگ منطقه بوده است. متاسفانه امروزه نسل بسياري از جانوران يا نابود شده اند و يا در معرض انهدام قرار دارند. بطوريكه امروزه حتي يك قلاده پلنگ در اين منطقه يافت نمي شود.
ببینید اگر این شرایط ادامه یابد، با چه سرنوشت غم انگیزی مواجه خواهیم شد؟ ما امروز با پیامدهای چندی از آن مواجه هستیم ولی چشم بینا و بصیر اندک است؟ یا به خاطر مصالح فردی…….
تبدیل جنگلهای دانه زاد به شاخه زاد و سپس تبدیل آن به زمین زراعتی. کاری عبس و بیهوده ، اما فقر اقتصادی ساکنان آنها را وادار می نماید به خاطر رفع قوت لایموت خود جنگلها را بتراشند. زیرا شیوه سنتی کشت و زرع همراه با افزایش جمعیت … آنها را مجبور به این کار طاقت فرسا می نماید.
توده سوزنی برگ طبیعی در یکی از روستاهای ایلام بر روی تپه ای با سنگ مادر ، در واقع خاک آن بطور کامل از بین رفته ، تجدید حیات و زادآوری از بین رفته و دیر یا زود این آثار ماندگار بکلی از بین خواهد رفت
کاهش آب رودخانه ها ناشی از خشکی و خشکسالیهای دوره ای (جاده مریوان به سنندج )
.راز تنوع ( رازهمزیستی):
راز همزیستی ما و منابع طبیعی تجدید شونده و غیر قابل تجدید ما ،پایداری منابع ما، آزادگی و آزاد اندیشی ما……….در گرو تنوع زیستی است.
تنوع زیستی راز بقای کائنات است. همه ما حداقل شنیده ایم که خداوند 124000 پیامبر را برای ارشاد و راهنمایی انسانها بر گزیده ، تا راز همزیستی ،هم نشینی ، راستی و درستی …… بر این جهان پهناور حاکم گردد. تا هر کسی به اندازه نیازش نه بیشتر و نه کمتر برداشت نماید .در حد اعتدال و نیاز. شیر درجنگل هر موقع گرسنه شود ، دنبال طعمه میگردد، طعمه او جانوران مریض ، پیر و از کار افتاده… است.غذا ذخیره نمی کند. در واقع خداوند و پیامبرانش به کسی احتکار را آموزش نداده اند . بلکه استفاده متعادل راآموزش داده اند.
خداوند یک دین و یک مذهب را نیافریده ، ادیان مختلف ، زبانهای مختلف ، نژادهای مختلف ، … خاکهای مختلف و متفاوت…. آب و هوای بسیار مختلف از گرمسیری در نواحی حاره (استوایی ) تا آب و هوایی قطبی با گونه های بسیار زیاد گیاهی و جانوری ….. با سنگها و معادن متفاوت … آفریده است.
این گوناگونی همان تنوع گونه ای است . تنوع از نشانه های الهی است ، نشانه های خلقت است. به عنوان نمونه خرس سفید مناطق قطبی در مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری یافت نمی شود ، بلکه گونه دیگری از آنها در این شرایط آب و هوایی آفریده است. خرس قطبی با نام گونه ای خاص از آن نام می برند و از خرس مناطق استوایی با نام دیگری از آن یاد می کنند. به هر جمعیتی از کوچک تا بزرگ یک گونه و به مجموعه چند و چندین گونه یک جنس می گویند، به مجموعه چند جنس خانواده و الی آخر.
تنوع زیستی زیبایی، فرخندگی ، شادزیستن و سالم اندیشدن ….به دنبال دارد.
از خود پرسیده اید؟ چرا بارشها همانند گذشته نیست؟چرا تا سال 1350 که غالب همسن و سالهای من، وقتی از جاده فلات اوباتو بین سقز به دیوانده با مینی بوس عبور می کردیم ، دو طرف جاده پوشیده از برف به ارتفاع بیش از یک متر بود و زمانی که راهدان جاده را برف روبی می کردند برفهای جمع آوری شده دو طرف جاده ، آنقدر زیاد بود که به صورت دیواره ای تراشیده و بلند ، مانع دیده شدن طرفین جاده می گردید.
چرا بیش از دو دهه است چنین بارشهایی دیده نمی شود؟ چرا بارندگیها سریع به سیل و سیلاب تبدیل می گردند؟چرا سیلابها به جای سیراب کردن مزارع و دشت ها، باعث شتشوی خاکها ، مزارع و باغات کشاورزی و غیره می گردد؟
این گونه اگر ها و چراها ، فراوان هستند.پاسخ آن در یک جمله کوتاه باید یافت؟ بهره برداری بیش از حد از منابع خدادای ، بی توجهی به نظامهای حاکم بر خلقت الهی
در تاریخ این سرزمین با دهها و صدها مورد نابودی منابع و مناطق ، اقوام و افول زبانها و گویشها…. مواجه شده ایم. سیاستمداران یک شکلی و یک زبانی را دوست دارند . اما خالق و آفریدگار ما جهان و طبیعت ما را مانند کوهها ، دشت و دمن ها ، گیاهان و جانوران بر مبنای تنوع آفریده است.
امروزه ثابت شده رمز پایداری هر آنچه خلق شده ، بر مینای تنوع است. نه خلوص . امروز پایدارترین فلزها را با ترکیبی از چند فلز می سازند.زرگران به تجربه آموخته اند که طلای خالص نرم و شکننده است ، لذا با بکارگیری چند فلز دیگر آلیاژی پایدار بوجود آورده اند. علت مشخص است . استفاده از چند فلز مختلف ( بکار گیری تنوع).
در مناطقی که دارای پوشش متنوع هستند،اگر سیلی جاری گردد ، همه گیاهان نابود نمی شوند . گیاهانی که ریشه سطحی دارند، زودتر از همه ، بعدا گیاهانی که ریشه های نیمه عمیق… والی آخر، نهایتا گونه هایی از گیاهان که ریشه عمیق دارند ، پایداری خود را نشان می دهند. اما اگر آن منطقه از یک گونه پدید آمده بود ، در مقابل سیلاب فاقد هر گونه پایداری می بود.
اگر یک کشوری از چندین قوم با چندین زبان کنار هم باشند و به فرهنگ و آداب و رسوم هم، احترام متقابل بگذارند، ثبات اقتصادی، اجتماعی و سیاسی بهتری برقرار خواهد بود. چرا کشورهای تک حزبی، تک دینی و تک زبانی …. در جهان امروز بعد از چند دهه ، دچار التهابات سیاسی و بحرانهای مختلف و پی درپی می گردند؟ خلوص آنها یا تک حزبی بودن آنها….. باعث این پیامدها می گردد. پس تکثر گرایی در همه ابعاد همان تنوع است.
امید است با ذکر نکات فوق توانسته باشم رمز پایداری منابع طبیعی کشورمان ترسیم کرده باشم و بیش از گذشته همه با هم ، دست در دستان هم ، کشوری پایدار در همه ابعاد را داشته باشیم.
تصویر فوق توده خالص درخت نارون واقع در سه راه بیجار جاده سنندج به سقز است . این تصویر در دهه 1360 تا 1370 در منطقه غیبی سور گرفته شده است. اما امروزه به خاطر حشکسالیهای دهه های اخیر ، به طور کامل از بین رفته است .زیرا درختان از یک گونه (عامیانه یک نوع) درخت بودند ، همه دارای یک نوع سیستم ریشه ای بودند، همه با هم در مقابل یک پدیده خشکسالی به آسانی از بین رفتند. حتما با عبور از کنار این سه راه ، در دامنه تپه (از سنندج به دیواندره در سمت راست جاده اسفالت) خشک شدن و نابودی این توده خالص را خواهید دید. زیرا هنوز تنه درختان خشک شده و شکسته آنها دیده می شود.
تصویری ازآثار باقی مانده ، توده نارون در سه راهی سنندج ،دیواندره و بیجار در سال 1402
تلاش کنیم این فاجعه ها تکرار نشوند. تا با پیوستگی این مناطق گسسته، شاهد وقایق بیشتر و بیشتر نشویم.
منابع مورد استفاده:
- – اوحدي ، 1363، حركت تاريخي مهجرت كردان به خراسان
- – صفي زاده ، صديق، 1361، فرهنگ ماد، انتشارات مطبوعاتي عطايي
- ضيايي ، هوشنگ ، 1375، پستانداران ايران، انتشارات حفاظت محيط زيست
- – فتاحي، محمد، 1367، حيات وحش استان كرمانشاه ( منتشر نشده )
- – فتاحي، محمد، 1372، مهمترين عوامل تخريبي جنگلهاي زاگرس، انتشارات موسسه تحقيقات جنگلها و مراتع
- – فتاحي، محمد، 1373، اثر تشي بر جنگلهاي زاگرس ، شماره 24 مجله پژوهش و سازندگي
- فتاحي، محمد، 1374، اثر تخريب بر زادآوري جنگلهاي زاگرس ، شماره 27مجله پژوهش و سازندگي
- – فتاحي، محمد، 1375، استراتژي مناسب جهت جلوگيري از سير نزولي جنگلهاي زاگرس همايش ملي منطقه زاگرس ، خرم آباد
- هدايت، تاجبخش ، جمالي، سيروس، 1374، نخجيران از آغاز تا امروز درايران ، انتشارات موزه آثار طبيعي و حيات وحش ايران